Hassler, Hans Leo

Hassler, Hasler, Haissler, Hans, Johann, Leo, ochrzcz. 26 X 1564 Norymberga, †8 VI 1612 Frankfurt n. Menem, niemiecki kompozytor, organista, budowniczy mechanicznych instrumentów muzycznych, syn Isaaka. Podstawy wiedzy muzycznej otrzymał, podobnie jak bracia, od ojca. W Norymberdze miał okazję zapoznać się z twórczością O. di Lasso i jego szkoły dzięki działalności edytorskiej i kompozytorskiej L. Lechnera, ucznia Orlanda– oraz z muzyką włoską – dzięki edycjom działającego tam kantora F. Lindnera. Hassler należy do pierwszych kompozytorów niemieckich, którzy swe wykształcenie muzyczne zdobywali we Włoszech. W 1584 przybył do Wenecji, gdzie został uczniem A. Gabrielego. W tym mieście działali wówczas również m.in.: G. Zarlino, V. Bell’haver, C. Merulo, B. Donato. Tu Hassler zaprzyjaźnił się z G. Gabrielim i G. Gruberem, kupcem norymberskim, a zarazem muzykiem kierującym później bractwem muzycznym w Norymberdze. Na ślub G. Grubera skomponował utwór wydany w 1600 wraz z anaogicznym utworem G. Gabrielego. G. Gruber – po śmierci obu twórców – zamieścił w obszernym, zawierającym 62 utwory, zbiorze: Reliquiae… (1615) 19 motetów Hasslera (i jeden Jakoba Hasslera). W Wenecji Hassler przebywał ok. 15–18 miesięcy. Opinia M. Praetoriusa, że tu zdobył podstawy wiedzy muzycznej jest przesadą, gdyż wielochórowość, jak również polifonię O. di Lasso, poznał już w Norymberdze.

Niewątpliwie jednak kontakt z kulturą ówczesnej Wenecji wpłynął na ukształtowanie się osobowości Hasslera, a obcowanie z muzyką włoską znalazło odbicie w jego twórczości. Prawdopodobnie za pośrednictwem A. Gabrielego objął I 1586 stanowisko organisty u O.S. Fuggera w Augsburgu; już w 1585 był zaangażowany podczas uroczystości weselnych w rodzinie Fuggerów, z którą Hassler silnie się związali, co potwierdzają liczne dedykacje na zbiorach ich utworów. W Augsburgu Hassler działał do 1601 (m.in. w służbie Ch. Fuggera i ponownie O.S. Fuggera) i wiele wówczas tworzył. W tych latach wydał: Canzonette… (1590), Neüe Teütsche gesang… (1596), Madrigali… (1596), Lustgarten… (1601) oraz Cantiones sacrae… (1591), Missae… (1599) i Sacri concentus… (1601). Już w 1591 otrzymał od cesarza Rudolfa II przywilej chroniący go przed nielegalnymi przedrukami. Sława Hassler rozeszła się daleko poza Augsburg, a jego kompozycje pojawiały się coraz częściej w ówczesnych antologiach. W 1596 wraz z bratem Kasparem oceniał nowe organy w kościele zamkowym w Gröningen; w inauguracji tej brało udział ponad 50 muzyków i znawców organów, m.in. M. Praetorius. W 1597 landgraf Moritz von Hessen starał się zaangażować Hasslera na swój dwór w Kassel, Ch. Fugger nie zwolnił go jednak ze swej służby. W Augsburgu zajmował się Hassler także działalnością finansową, m.in. pożyczkami, kredytami dla cesarza, Ch. Fuggera i grafa Johanna Georga von Hohenzollern-Hechingen. Hassler i jego bracia byli w tej dziedzinie bardzo aktywni. Hassler ceniony był również jako nauczyciel, a ponadto konstruował mechaniczne instrumenty muzyczne; wplątał się przy tej okazji w trzy procesy. W 1600 pragnął opuścić Augsburg, władze miejskie zatrzymały go jednak, powierzając mu kierownictwo swego zespołu muzycznego. 16 VIII 1601 objął stanowisko Oberster Musiker der Stadt w Norymberdze. W 1602 uzyskał od cesarza Rudolfa II tytuł „kaiserlicher Hofdiener von Hause aus”, co wiązało się z podróżami i obowiązkiem restaurowania instrumentami mechanicznych. W 1604 wziął roczny urlop od rady miasta Norymbergi i udał się do Ulm, gdzie w 1605 ożenił się z córką miejscowego kupca, Cordulą Claus. W 1605 zrzekł się obywatelstwa norymberskiego, w 1607 otrzymał obywatelstwo miasta Ulm, a w 1608 został tu przyjęty do cechu kupców. W tym czasie wydał 2 ważne zbiory: Psalmen und Christliche Gesäng… (1607) i Kirchengesäng. Psalmen und geistliche Lieder… (1608), a zarazem prowadził interesy związane z górnictwem i handlem metalami. W 1608 był znów w Norymberdze. W tym samym roku nawiązał kontakty z dworem saskim w Dreźnie, dokąd elektor Chrystian II zaprosił go dla wykonania mechanizmu (mogły to być organy lub grający zegar). Został tu nadwornym organistą i pobierał wysokie wynagrodzenie, co sugeruje, że do jego obowiązków należały nie tylko sprawy muzyczne. Wkrótce zachorował na gruźlicę. W 1610 zainaugurował organami w kościele w Miśni, w 1612 pracował nad planami nowych organów dla kościoła zamkowego w Dreźnie. Zmarł w czasie elekcji ces. Macieja we Frankfurcie n. Menem, dokąd udał się z dworem saskim. Prawdopodobnie Hassler zajmował wówczas stanowisko kapelmistrza na tym dworze.

Utwory Hassler miały bardzo duże znaczenie w muzyce niemieckiej XVII w., a współcześni widzieli w nim wielkiego twórcę. Na jego różnorodną twórczość wyrastającą z renesansowych tradycji złożyły się zdobycze muzyków włoskich, niemieckich i własne. Pierwsze 3 zbiory kompozycji religijnych przeznaczył Hassler dla Kościoła katolickiego; są to łacińskie motety (niekiedy 2- i 3-częściowe) i msze nawiązujące do stylistyki O. di Lasso i jego uczniów. Utwory te wykazują doskonałość formy i pełnię brzmienia. Msze odznaczają się zwięzłym opracowaniem muzycznym tekstu. W utworach 7-głosowych z Cantiones sacrae… i w 8–10-głosowych zastosował Hassler technikę polichóralną, (w 11- i 12-głosowych wprowadził 3 zespoły). Chóry różnicował pod względem rejestru i rozmaicie je zestawiał, uzyskując świetne efekty. Podział na chóry wprowadzał Hassler także i w późniejszych kompozycjach, a sposób stosowania tej techniki świadczy, że dobrze poznał twórczość kompozytorów weneckich. Utwory polichóralne zbliżają się do wczesnych kompozycji G. Gabrielego; stąd też zachodzi podobieństwo niektórych fragmentów kompozycji Hasslera do utworów M. Zieleńskiego (zwroty melodyczne w odcinkach polichóralnych). Zbiór Sacri concentus… zawiera także 2 canzony instrumentalne, 8-głosowe, dwuchórowe, a jego 2. wyd. ponadto 4-głosowy ricercar.

Hassler dopiero pod koniec życia pisał muzykę dla kościoła protestanckiego. Utwory ze zbioru Psalmen… utrzymane są konsekwentnie w technice polifonicznej. Kolejne odcinki melodii chorału luterańskiego przeprowadza kompozytor imitacyjnie poprzez wszystkie głosy. Czasami cała melodia występuje w najwyższym głosie na zasadzie c.f. W trzech takich utworach dodał Hassler nieobowiązkowy głos piąty, prowadzony w kanonie z chorałem. Kirchengesäng… zawiera typowe dla kościoła protestanckiego proste, homorytmiczne opracowania melodii chorału umieszczonych w głosie najwyższym; teksty tych śpiewów należą do powszechnie odmawianych modlitw. W drugim wydaniu Kirchengesäng… znajduje się Litania przeznaczona do wykonania na przemian przez 2 chóry (4-głosowy i 3-głosowy).

Włoski nurt w twórczości Hasslera reprezentują madrygały i canzonetty, te ostatnie z włoskimi tekstami zwrotkowymi, często przeznaczone na głosy o wyższych rejestrach niż w typowym zestawie. Do tego nurtu można też zaliczyć utwory organowe – ricercary, canzony, toccaty, introity, w których kompozytor nawiązywał do muzyki twórców weneckich (A. Gabrieli, C. Merulo). Do historii muzyki przeszedł Hassler przede wszystkim jako autor zbiorów: Neüe Teütsche gesäng… i Lustgarten…, zawierających utwory będące własną, oryginalną syntezą włoskiej vilanelli i canzony, a także balletti B. Donata i G. Gastoldiego (w Lustgarten…) oraz pieśni niemieckich. Obdarzony dużymi zdolnościami (o czym świadczą m.in. jego listy), sam napisał teksty do niektórych kompozycji. Część utworów z Neüe Teütsche gesäng… wykazuje – zgodnie z tytułem – cechy madrygału, jak przekomponowanie czy fragmenty utrzymane w polifonii linearnej; zbiór zawiera jednak także pieśni pisane techniką n. c. n. Takie właśnie przeważają w Lustgarten…. Swą budową zwrotkową, z refrenami fa la la, przywodzą na myśl balletti G. Gastoldiego, mimo to utwory te odznaczają się dużą oryginalnością. W obu zbiorach pojawiają się też kompozycje dwuchórowe. Świeckie pieśni Hasslera, zwłaszcza z Lustgarten…, charakteryzuje niezwykła giętkość melodii, łatwych do zapamiętania, akordowa faktura, prosta harmonika i żywa rytmika. Można w nich dojrzeć muzyczne odzwierciedlenie ówczesnego mieszczańskiego życia. Malują różne nastroje, chociaż kompozytor nie wprowadzał momentów ilustracyjnych, a obce mu także były chwyty języka afektów. Utwory te często mają charakter taneczny; pięć opatrzonych jest w spisie treści podtytułem Tanz (wszystkie są dwuczęściowe, z trójdzielną proportio), a dwa, m.in. znany Tanzen und Springen…, określone są jako galiardy. Zamykające Lustgarten… instrumentalne intrady i 1 galiarda to proste kompozycje o charakterze użytkowym. Typ pieśni towarzyskiej ukształtowany przez Hasslera bogato zaowocował w XVII-wiecznych Niemczech. Melodia najwyższego głosu pieśni Mein G’müt ist mir verwirret i Lustgarten… pojawia się w prawie identycznej postaci w zbiorze Harmoniae sacrae… Zgorzelec (1613) ze słowami „Herzlich tut mich verlangen…”, 1647 J. Crüger powtórzył ją w Praxis pietatis melica ze słowami P. Gerhardta „O Haupt voll Blut und Wunder” i taką właśnie wersję chorału wykorzystał J.S. Bach w Pasji według św. Mateusza i w Oratorium na Boże Narodzenie.

Literatura: R. Schwartz H.L. Hassler unter dem Einfluss der italienischen Madrigalisten, „Vierteljahrsschrift für Musikwissenschaft” IX, 1893; A. Einstein Werke H.L. Hasslers, „Zeitschrift der Interenationalen Musikgesellschaft” XII, 1910–11; J.N. Neyses Studien zur Geschichte der deutschen Motette des XVI Jahrhunderts. Die Form der Hasslerschen Motette, „Gregorius-Blatt” 1926, 1927; A.A. Abert Die stilistischen Voraussetzungen der „Cantiones sacrae” von H. Schütz, «Kieler Beiträge zur Musikwissenschaft» II, 1935; H.J. Moser Das Opus sacrum des 400. jährigen H.L. Hassler, „Musik und Kirche” XXXIV, 1964; W. Apel Geschichte der Orgel- und Klaviermusik bis 1700, Kassel 1967; F.C. Hartmann H.L. Hassler Gedenkschrift, Frankfurt 1969; D.L. Brattain The Organ Ricercars of H.L. Hassler and Christian Erbach, dysertacja, Ohio State University, 1979 (zawiera transkrypcje 9 ricercarów).