Haberl, Franz Xaver

Haberl Franz Xaver, *12 IV 1840 Oberellenbach (Dolna Bawaria), †5 IX 1910 Ratyzbona, niemiecki muzykolog. Po ukończeniu studium teologicznego w Passau został w 1862 wyświęcony na księdza; w latach 1862–67 pełnił funkcję prefekta do spraw muzycznych seminarium biskupiego. W latach 1867–70 był organistą przy niemieckim kościele narodowym S. Maria dell’Anima w Rzymie i prowadził badania muzykologiczne w archiwach i bibliotekach. W latach 1871–82 objął po J. Schremsie stanowisko kapelmistrza katedry w Ratyzbonie i inspektora tamtejszej prebendy katedralnej. W 1874 założył w Ratyzbonie szkołę muzyki kościelnej, którą kierował w latach 1874–1910 z przerwą w 1882–85 spowodowaną wyjazdem do Włoch w celach naukowych. Pod jego kierownictwem szkoła ratyzbońska zyskała wysoką rangę, o czym świadczy jej wpływ na praktykę wykonawczą i kompozytorską, widoczny też w Polsce, w szczególności w utworach W. Gieburowskiego, ucznia Haberla. Po śmierci J. Schremsa (1872) Haberl przejął edycję serii «Musica divina». W 1879 założył Palestrina-Verein i podjął kontynuację edycji dzieł wszystkich Palestriny, zapoczątkowanej w 1862 przez Th. de Witta, J.N. Raucha, E. Espagne’a oraz F. Commera; pracę tę ukończył w 1894. Od 1894 podjął wydawanie utworów religijnych Lassa (ukończone przez A. Sandbergera). Przez ponad trzydzieści lat (1868–1900) opracowywał księgi liturgiczne wydawane w Ratyzbonie. Ponadto zajmował się redakcją publikacji religijnych, działał czynnie w Allgemeiner Deutscher Cäcilien-Verein (od 1899 jako przewodniczący) oraz był członkiem honorowym wielu towarzystw naukowych krajowych i zagranicznych, należał do komisji powołanej przez Piusa IX do zrewidowania watykańskich ksiąg liturgicznych, był dożywotnim członkiem komisji czuwającej nad serią «Denkmäler der Tonkust in Bayern», członkiem honorowym rzymskiej Accademia Santa Cecilia, radcą kościelnym mianowanym przez księcia Bawarii. W 1889 otrzymał tytuł doktora honoris causa w zakresie teologii na uniwersytecie w Würzburgu, w 1908 – godność prałata domu papieskiego.

Haberl należał do czołowych przedstawicieli ruchu cecyliańskiego, jaki rozwinął się w 2. połowie XIX w., stąd jego działalność jest przede wszystkim wyrazem tendencji do odnowy muzyki kościelnej, przejawiającej się m.in. w reformie chorału gregoriańskiego, odrodzeniu staroklasycznej polifonii XV i XVI w., zwłaszcza muzyki Palestriny, oraz zakładaniu placówek nauczania muzyki religijnej. W poszukiwaniu pierwotnego kształtu śpiewu chorałowego sięgnął Haberl do medycejskiej edycji Graduału (Rzym 1614–15), pochodzącej – wg jego, jak się okazało, błędnych przekonań – od samego Palestriny i będącej rzekomo oficjalną wersją chorału aprobowaną przez sobór trydencki, a także do nieco wcześniejszych ksiąg liturgicznych z Wenecji (1585) i Antwerpii (1611) i przyczynił się do stworzenia tzw. neomedycejskiej wersji monodii gregoriańskiej, komponując (wraz z F. Wittem) melodie do tekstów przeznaczonych na nowo powstałe święta, zgodnie ze stylistycznymi założeniami zreformowanego chorału. Wersja ta, publikowana w latach 1871–94 przez wydawnictwo F. Pusteta w Ratyzbonie, zalecana przez Piusa IX (Breve z 3 V 1873) i uznawana przez Leona XIII (1878) za autentyczną, cieszyła się dużą popularnością aż do czasu wydania opracowanej przez benedyktynów z Solesmes Editio Vaticana (od 1905), opartej na wczesnośredniowiecznych źródłach rękopiśmiennych śpiewu gregoriańskiego.

Wydając wszystkie, nieznane przedtem dzieła Palestriny, utwory religijne Lassa oraz msze, motety i falsibordoni kompozytorów XVI i XVII w., Haberl wydatnie przyczynił się do rozpowszechnienia staroklasycznej polifonii i wielogłosowej praktyki wykonawczej muzyki kościelnej. Jego edycje muzyki monodycznej i polifonicznej były wynikiem gruntownych badań źródłowych. Rezultaty tych badań znalazły wyraz również w pracach (głównie o charakterze dokumentacyjnym), w których Haberl stosował metodę krytyczno-historyczną, np. Bibliographischer und thematischer Musikkatalog… – katalog tematyczny rękopisów i druków archiwum watykańskiego, obejmujący też wykazy śpiewaków i kapelmistrzów kapeli papieskiej, oraz artykułów Wilhelm du Fay, zawierający informacje archiwalne na temat życia i działalności G. Dufaya. Aktywność naukowo-badawczą łączył Haberl z pedagogiką. Jego szkoła muzyki kościelnej, oparta na systematycznym programie nauczania, kształciła uczniów w zakresie teorii i praktyki chorału oraz staroklasycznej polifonii wokalnej, a ponadto muzyki organowej. Odzwierciedleniem programu szkoły ratyzbońskiej jest podręcznik Magister choralis zawierający wykład elementarnych zagadnień teoretycznych i historycznych oraz wskazówki praktyczne dotyczące praktyki wykonawczej chorału, poszerzone o zalecenia odnośnie do modalnego towarzyszenia śpiewowi gregoriańskiemu.

Literatura: C. Bachstefeld Erinnerungen an Dr. Franz Xaver Haberl, „Musica sacra” XLIII, n. seria XXII, 1910 nr 10; K. Weinmann Dr. Franz Xaver Haberl, nekrolog, „Musica sacra” XLIII, n. seria XXII, 1910 nr 12; O. Ursprung Die katholische Kirchenmusik, Poczdam 1931; K.G. Fellerer Geschichte der katholischen Kirchenmusik, Düsseldorf 1939, 2. wyd. 1949, wyd. ang. Baltimore 1961.