Goldoni, Carlo

Goldoni Carlo, *25 II 1707 Wenecja, †6 lub 7 III 1793 Paryż, włoski komediopisarz i librecista. Związany początkowo z Wenecją, wzrastał w atmosferze miłości do sztuk pięknych, szczególnie do teatru, dla którego tworzył od 1732, wprawdzie sporadycznie, lecz z powodzeniem (Sługa dwóch panów 1745). Zawodowo czynny jako adwokat, dopiero od 1748 poświęcił się całkowicie teatrowi; do 1762 napisał ponad 100 komedii, wśród nich tak słynne jak Mirandolina (1752) i Czterech gburów (1760). Podjęta wówczas przez Goldoniego próba reformy teatru włoskiego przyniosła mu sławę i sukcesy, zarazem jednak gorycz i poczucie klęski; nie wytrzymując napastliwych ataków swoich przeciwników (z C. Gozzim na czele), zdecydował się opuścić Wenecję i przenieść do Paryża, gdzie pozostał do końca życia, pisząc sztuki m.in. dla Comédie-Italienne (również w języku francuskim); stanowiły one kontynuację jego idei reformatorskich, lecz w sposób mniej już konsekwentny. W wyniku rewolucji francuskiej Goldoni utracił przyznane mu przez Ludwika XVI honoraria; ostatnie lata życia spędził w ubóstwie. W czasie pobytu we Francji napisał pamiętniki (Mémoires pour servir à l’histoire de sa vie et à celle de son théâtre, Paryż 1787, polskie wydanie Warszawa 1958), główne źródło do biografii twórczej Goldoniego na tle panoramy ówczesnego teatru.

Goldoni, nazywany włoskim Molierem, wywarł znaczny wpływ na dzieje sztuki teatralnej. Wbrew atakom wrogów nie zerwał całkowicie z commedią dell’arte, kontynuując zasady tradycyjnego teatru improwizowanego. Reforma Goldoniego, polegająca na zaakcentowaniu naturalności, prostoty i realizmu, dotyczyła tak strony literacko-dramaturgicznej utworów (zastępowanie tradycyjnych postaci commedii dell’arte typami współczesnych sobie ludzi, ukazywanych w sytuacjach dnia codziennego, mówiących dialektem, pogłębionych psychologicznie), jak i samej gry aktorskiej (odrzucenie masek, zaniechanie niewybrednych elementów improwizacji, wymaganie poszanowania dla tekstu autorskiego itp.). Goldoni napisał ponadto ok. 85 librett operowych (w tym 70 drammi giocosi). Wystawiane z muzyką – zwłaszcza B. Galuppiego (20 oper) i N. Piccinniego (5 oper) – święciły triumfy na wielu scenach Europy w 2 połowie XVIII w. Słynna La Cecchina ossia La buona figliuola (1760) z muzyką N. Piccinniego stała się ówcześnie wzorem stylu opery buffa; z utworów B. Galuppiego szczególny sukces odniosły: Il mondo della luna (1750) oraz Il filosofo di campagna (1754).

Jak dalece popularnym librecistą w XVIII w. był Goldoni, wskazuje podany wykaz jego umuzycznionych tekstów. W XX w. komedie Goldoniego ponownie inspirują kompozytorów, szczególnie włoskich; w żelaznym repertuarze opery komicznej utrzymały się utwory E. Wolfa-Ferrariego (Le donne curiose 1903, I quattro rusteghi 1906).

Edycje: Carlo Goldoni. Commedie, wyd. G. B. Pasquali, 17 t., Wenecja 1760–1778; Collezione completa delle commedie del Signor Carlo Goldoni, 46 t., Wenecja 1817–22; Tutte le opere di Carlo Goldoni, wyd. G. Ortolani, 13 t., Werona 1935–56 (libretta operowe w t. 10, 11 i 12); Komedie… Carla Goldoniego, tłum. Z. Jachimecka i in., Warszawa 1957.

Literatura: Alphabetisches Verzeichnis der Stücke in Versen aus den dramatischen Werken von Zeno, Metastasio und Goldoni, wyd. A. Wotquenne, Lipsk 1905; E. Maddalena Libretti del Goldoni e d’altri, „Rivista Musicale Italiana” 1900; C. Musatti Drammi musicali di Goldoni…, „L’ateneo Veneto” XXI, 1898, i XXV, 1902; G. Ortolani Della vita e dell’ arte di Carlo Goldoni, Wenecja 1907, G. Bustico Drammi, cantate, intermezzi musicali di Carlo Goldoni, „Rivista della biblioteche e degli archivi” III, 1925; D. de Paoli Goldoni librettista, „Il Veltro” I–II, 1957; M. Brahmer Goldoni in Polonia, «Civiltá Veneziana Studi. Studi Goldoniani» VI, Wenecja 1959; R. Bonvicini Goldoni e l’opera comica, „La Scala”, Mediolan 1961; H. Wirth Carlo Goldoni und die deutsche Oper, w: księga pamiątkowa H. Albrechta, Kassel 1962; K. Żaboklicki Carlo Goldoni, Warszawa 1984.