Zwierzchowski, Mateusz

Zwierzchowski Mateusz, *ok. 1713 Wielkopolska, †14 IV 1768 Gniezno, polski kompozytor, organista i dyrygent. Pochodził z rodziny szlacheckiej; źródła nie podają informacji na temat jego matki, wychowywał i uczył go ojciec, Andrzej, skrzypek i organista katedry gnieźnieńskiej, przyjęty w 1723 do kapeli katedry wraz z Mateuszem. Tam Zwierzchowski kontynuował naukę w szkole katedralnej i należał do schola cantorum. Po śmierci ojca (1735) kapituła przejęła opiekę nad Zwierzchowskim i wyznaczyła dwóch protektorów-kuratorów. W tymże roku Zwierzchowski został organistą kościoła metropolitalnego w Gnieźnie, co świadczy o nabytych już wysokich kwalifikacjach; w 1738 powierzono mu dodatkowo stałą pieczę nad szpinetem. Drobne naprawy tego instrumentu wykonywał samodzielnie. W 1739 zawarł związek małżeński z gnieźnieńską szlachcianką Marianną Węgorzewską, z którą miał 2 synów: Eulogiusza Józefa (*1743, później prawnik) i Jakuba Eliasza (1745–86, później proboszcz kościoła św. Wawrzyńca w Gnieźnie). Od 1750 do końca życia Zwierzchowski był kapelmistrzem kapeli katedralnej. W 1757 kapituła zleciła mu udzielanie lekcji muzyki, jednak Zwierzchowski prowadzenie pracy pedagogicznej przekazał innemu muzykowi, a sam skupił się na komponowaniu i sprawach organizacyjnych kapeli. Na jego wniosek zakupione zostały dla zespołu 4 trąbki, 4 rogi, 3 oboje i flet poprzeczny; wielokrotnie sprowadzał wybitnych fachowców do ulepszania i naprawy organów. W ciągu 33 lat działalności pozyskał dla kapeli ok. 250 kompozycji różnych autorów, wśród nich część wyszła spod jego pióra (pierwsza wzmianka o zakupie utworów Zwierzchowskiego przez kapitułę pochodzi z 1740); w 1760 pożar katedry pochłonął niemal cały zbiór. Po śmierci Zwierzchowskiego kapituła katedralna, wysoko oceniając jego zasługi, wyprawiła mu uroczysty pogrzeb – pochowany został 16 IV 1768 w krypcie kaplicy Sławieńskich w katedrze.

Dwa lata po śmierci Zwierzchowskiego z powodu niekorzystnej sytuacji materialnej kapituły kapela została rozwiązana. Jej reaktywacja nastąpiła w 1780, ale wtedy zapanowała moda na innych kompozytorów, m.in. W. Dankowskiego, J. Wańskiego, także J.K. Vaňhala, K. Stamica, I. Pleyela. W 1786 Jakub Zwierzchowski przekazał kapeli autografy mszy, nieszporów i symfonii autorstwa Zwierzchowskiego, które były w jego posiadaniu, ale i one uległy zniszczeniu podczas II wojny światowej.

Twórczość Zwierzchowskiego pozostawała w zapomnieniu aż do poł. XX w. Kompozytor związany był wyłącznie z gnieźnieńską kapelą katedralną, jego utwory nie były znane w innych ośrodkach. Działalność Zwierzchowskiego przypadła w poł. XVIII w. na okres formowania się polskiego klasycyzmu muzycznego. Dużo komponował, początkowo były to utwory chóralne, a następnie wokalno-instrumentalne, ale zachowana spuścizna obejmuje zaledwie kilka utworów religijnych. Napisane są zasadniczo w technice homofonicznej, z zastosowaniem prostych odniesień funkcyjnych. Pozostałości minionej epoki zauważyć można czasami w strukturach tematycznych, opartych na progresywnym snuciu jednorodnych wątków melodycznych. Występują także nieliczne fragmenty polifoniczne (Kyrie, Hosanna, Lux aeterna w Requiem), które ograniczają się do przeprowadzenia tematu, zawsze w tej samej kolejności głosów (sopran, alt, tenor, bas). Obie pastorałki skomponowane są na bardzo skromną obsadę instrumentalną, z myślą o wykonaniach podczas domowych koncertów bożonarodzeniowych. Zgodnie z ówczesnym zwyczajem kompozytor wplótł w nie fragmenty ludowej kolędy. Natomiast zastosowanie kołysankowej, ludowej melodyki pastoralnej w Requiem (Huic ergo parce, Deus i Quam olim) należy do wyjątków. W utworze tym elementy ludowo-narodowe widoczne są w wielu trójmiarowych częściach. Charakterystyczne polonezowe zwroty melodyczne występują w Benedictus, natomiast Tuba mirum, przeznaczona na bas solo i 2 koncertujące trąbki clarino (na tle akompaniamentu zespołu), przywodzi na myśl późniejsze polonezy M.Kl. Ogińskiego.

W 2009 odkryto, że Requiem ex Dis autorstwa Massono z archiwum oo. paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie jest tożsame z Requiem Es Zwierzchowskiego. Tym samym nazwiskiem sygnowane jest responsorium Jerusalem surge et exulte; choć odległe stylistycznie od utworów Zwierzchowskiego, nasycone silnym ładunkiem emocjonalnym, jest prawdopodobnie jego autorstwa i zostało nagrane na płycie Ciemne Jutrznie z serii «Jasnogórska Muzyka Dawna. Musica Claromontana» 14.

Literatura F. Dąbrowski „Requiem” Mateusza Zwierzchowskiego, „Muzyka” 1962 nr 2; D. Idaszak Uzupełnienia, „Muzyka” 1963 nr 3; H. Feicht Nowe spojrzenie na muzykę polską XVIII wieku oraz W. Zientarski O XVIII-wiecznych muzykaliach gnieźnieńskich, «Z Dziejów Muzyki Polskiej» z. 7, Bydgoszcz 1964; W. Zientarski Życie muzyczne Gniezna w XVIII wieku, w: Dzieje Gniezna, red. J. Topolski, Warszawa 1965; W. Zientarski Przyczynki z archiwaliów gnieźnieńskich oraz Mateusz Zwierzchowski. Muzyk i kompozytor gnieźnieński (ok. 1713–1768), «Z Dziejów Muzyki Polskiej» z. 13, Bydgoszcz 1969; W. Zientarski Muzycy gnieźnieńscy XVIII wieku, w: Gniezno. Studia i materiały, red. J. Topolski, t. 2, Warszawa 1987; P Podejko Katalog tematyczny rękopisów i druków muzycznych kapeli wokalno-instrumentalnej na Jasnej Górze, «Studia Claromontana» XII, Kraków 1992; D. Idaszak Źródła muzyczne Gniezna. Katalog tematyczny. Słownik muzyków, Kraków 2001; biuletyn biura prasowego oo. paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie 2008.