Zegadłowicz, Emil

Zegadłowicz Emil, *20 VII 1888 Bielsko (obec. Bielsko-Biała), †24 II 1941 Sosnowiec, polski poeta, prozaik i dramatopisarz. Od 1917 związany z ekspresjonistycznym pismem „Zdrój”, w latach 20. współtwórca „Ponowy” i „Czartaka”, propagujących ludowy regionalizm. Do najważniejszych dzieł Zegadłowicza należą pisane gwarą Beskidu Zachodniego prymitywistyczne ballady Powsinogi beskidzkie, fantastyczno-groteskowe Kolędziołki beskidzkie, Dziewanny oraz erotyki Wrzosy. Skandaliczny rozgłos przyniosła mu śmiała obyczajowo powieść autobiograficzna Zmory (1935). W swej bogatej, ale i bardzo nierównej twórczości Zegadłowicz dokonał zadziwiającej wolty od dominującej w pierwszej fazie ludowej religijności do drastycznego naturalizmu fazy drugiej.

Sensualizm Zegadłowicza, „poety romancy” (K.W. Zawodziński Wśród poetów, Kraków 1964), uwrażliwiał go na brzmieniowość, antyintelektualizm predestynował do wyrażania uczuć bezpośrednich, poddania się żywiołowi melicznemu. Głównym źródłem inspiracji była pieśń ludowa, poprzez którą Zegadłowicz pragnął odrodzić poezję. Jej echa to refreniczność, leitmotivy, charakterystyczny zaśpiew, monotonia rytmiczna (częsty wiersz izosylabiczny). Stylizacje na pieśń ludową eksploatują zwłaszcza jej formy pobożne (np. pieśń dziadowską). Zegadłowicz zatytułował jeden z tomików Na E-strunie, zaś ekspresjonistyczny utwór U dnia, którego nie znam, stoję bram określił mianem „poema symfoniczne”. Sama muzyka, w poezji Zegadłowicza rzadko obecna, uosabia harmonię świata i wszechświata. Kluczowe znaczenie zyskuje w Zmorach, gdzie – symbolizując metafizyczne wtajemniczenie – towarzyszy przełomowym momentom: śmierci dziadka, matki oraz inicjacji poetyckiej i seksualnej narratora (leitmotiv „I dzwoni cicha dusza – muzyczna” z wiersza Anioł ognisty – mój anioł lewy J. Słowackiego). Zegadłowicz jest autorem libretta opery-baletu Król wichrów (Tatry, Leluja) F. Nowowiejskiego (1927).

Poezja Zegadłowicza miała spory oddźwięk wśród kompozytorów, zwłaszcza w międzywojniu. Atrakcyjne okazały się przede wszystkim naiwne w wymowie wiersze nurtu „franciszkańskiego” — być może dzięki quasi-piosenkowej formie i modnemu wówczas folkloryzowaniu. Inspiracją najwybitniejszych kompozycji stały się Kolędziołki beskidzkie, umuzycznione przez S. Wiechowicza (O zalotach oczarowanych, O sojek koralowych oczach, Pod okapem śniegu na chór żeński a cappella, 1925; również kantata Dzień słowiański na chór mieszany i orkiestrę dętą, 1928) oraz T. Szeligowskiego (Pod okapem śniegu na chór mieszany a cappella, 1933, Koszałki opałki na chór męski a cappella, 1946), a ponadto M. Kamińskiego (Kolędziołki beskidzkie na głos i fortepian, 1980 oraz Powsinogi beskidzkie i in.). Pieśni solowe do poezji Zegadłowicza pisali: Z. Mycielski (3 pieśni 1930, Triolety 1931), F. Nowowiejski (Biały dom 1933; także Polonez triumfalny na chór i orkiestrę, 1929), K. Garbusiński (10 wesołych piosenek), K. Jurdziński (2 pieśni), F. Szopski (Trzy pieśni), Ł. Drège-Schielowa, E. Grzondziel-Majzel, K. Pałubicki; utwory chóralne komponowali: S.B. Poradowski (Pieśń o wiośnie 1926, Koń Światowida 1931), R. Twardowski (Dwie pieśni murzyńskie 1965), zaś kantaty: J. Młodziejowski (Słowianie 1948), W. Raczkowski (Apoteoza 1930), M. Świerzyński (Kantata 1931), J.M. Wieczorek (Nad brzegami Zodiaku 1960, także 8 pieśni na chór mieszany, 1962). Według dramatów Zegadłowicza powstały: opera-groteska Łyżki i księżyc J. Fotka (1977) oraz muzyka Z. Turskiego do filmu Domek z kart w reżyserii E. Axera (1954). Być może wydane w 1988, po półwiecznej odautorskiej „karencji”, erotyki Wrzosy staną się obszarem nowej eksploracji muzycznej.

Literatura: S. Papée Misteria balladowe Emila Zegadłowicza, Poznań 1927; K.W. Zawodziński Geniusz czy potęga reklamy, „Wiadomości Literackie” 1928 nr 10; E. Kozikowski Portret Zegadłowicza bez ramy, Warszawa 1966; L. Neuger „A pojęcie cywilizacji jest niedorzecznością” – Emil Zegadłowicz, w: Poeci dwudziestolecia międzywojennego, t. 2, red. I. Maciejewska, Warszawa 1982.