Zacara [dzak’a:ra], Zacar, Zaccara, Zachara, Zacharie, Antonio da Teramo, Antonius Bernardi Andree de Teramo, *między 1350 a 1360 Teramo (?), †po 19 V 1413, włoski kompozytor, śpiewak i pisarz muzyczny, identyfikowany z Magistrem Zachariasem, kompozytorem i teoretykiem muzyki, a w dawniejszej literaturze mylony z Nicolausem Zachariae. W dokumencie z 1390 wspomniany jako kopista iluminowanych ksiąg liturgicznych i nauczyciel muzyki w Ospedale di Santo Spirito in Sassia w Rzymie; w latach 1391–1408 (?) był śpiewakiem w kapeli i sekretarzem papieskim, a w latach 1412–13 członkiem kapeli antypapieża Jana XXIII w Bolonii.
Kompozycje Zacary zajmują ważne miejsce w muzyce europejskiej przełomu XIV i XV w. Jego wyłącznie wokalna twórczość była stosunkowo dobrze znana w całej Europie. Niektóre utwory pojawiają się w wielu źródłach (w tym w Polsce, w rkp. 8054, Biblioteka Narodowa, dawn. rkp. 52 z Biblioteki Krasińskich w Warszawie i w zaginionych, znanym tylko w odpisie i częściowo w kopii mikrofilmowej, rkp. 378 z Biblioteki Publicznej w Warszawie). W kompozycji świeckich Zacary do tekstów włoskich, francuskich i łacińskich, poza jednostkowymi utworami w formie caccii, madrygału i łacińskiej ballady, dominuje forma ballaty. Wcześniejsze pieśni (np. Ferito m’a d’un amoroso dardo, Non voler, czy Discovi per certanza) utrzymane są jeszcze w stylu F. Landiniego; późniejsze, z tekstami aluzyjnymi politycznie, mają większe rozmiary, występują w nich fragmenty bez tekstu, często technika imitacyjna (Un fior gentil), nota contra notam (Nuda non era) i hocquetus. Muzykę religijną Zacary reprezentują wyłącznie części mszalne Gloria i Credo, przeważnie grupowane w pary, tylko niekiedy połączone wspólnym materiałem muzycznym (np. Gloria „Micinella” i Credo „Cursor”), a często nie mają one charakteru cyklu. Dużą rolę odgrywa w nich technika parodiowania, bowiem niektóre bazują na rozszerzonych opracowaniach ballat, z charakterystycznymi powtórzeniami motywów (np. Gloria „Rosetta”, Gloria „[Un] fior gentil”, Credo „Deus deorum”), lub też występuje łączenie parodii z kontrafakturami. Powtarzające się motywy pojawiają się również w utworach nieparodiowych, np. w Gloria „Gloria laus honor” z tropowanym tekstem. Faktura utworu jest niekiedy zróżnicowana ze względu na stosowanie krótkich fragmentów 1-głosowych (np. na początku Credo), 2-głosowych wstępów (np. Gloria „Ad ogni vento”) lub alterowanie części 2- i 3-głosowych (np. Credo „Deus dorum”). Kontratenor jest z reguły głosem instrumentalnym. Charakterystyczne jest sporadyczne użycie melodii chorałowej w Credo „du vilage (dominicale)”. Dość skomplikowana struktura utworów Zacary, z wieloma fragmentami zawiłymi technicznie i odbiegającymi od powszechnie wówczas stosowanych zasad kompozytorskich, nie została jeszcze dokładnie opisana. Dużą oryginalność tej twórczości wiąże się z wysublimowanym „manieryzmem” epoki ars subtilior. Uważa się, że utwory Zacary, a przede wszystkim ich struktura formalna i ukształtowanie tonalne, wywarły wpływ na twórczość J. Ciconii, na „parodiowane” części mszalne Bartolomea da Bologna, a nawet dzieła G. Dufaya.
Krótki traktat Zacary poświęcony jest wyłącznie prezentacji współbrzmień uszeregowanych wg stopni skali heksachordalnej.
Literatura: K. von Fischer Kontrafakturen und Parodien italienischer Werke des Trecento und frühen Quattrocento, „Annales Musicologiques” V, 1957; K. von Fischer Trecento Musik – Trecento Probleme, „Acta Musicologica” XXX, 1958; M. Perz Die Einflüsse der ausgehenden italienischen Ars nova in Polen, w: L’Ars Nova italiana del Trecento, t. 3, ks. kongr. 1969 w Certaldo i Florencji, red. A. Gallo, Certaldo 1970; N. Pirrotta Zacharus Musicus, „Quadrivium” XII, 1971; G. Reaney Sequence, Hocket, Syncopation and Imitation in Zacar’s Mass Movement, w: L’Ars Nova italiana del Trecento, t. 4, red. A. Ziino, Certaldo 1978; A. Ziino Magister Antonius dictus Zacharias da Teramo. Alcune date e molte ipotesi, „Rivista Italiana di Musicologia” XIV, 1979; J. Nádas Further Notes on Magister Antonius dictus Zacharias de Teramo, „Studi Musicali” XV, 1986, XVI, 1987; K. von Fischer Bemerkungen zur Überlieferung und zum Stil der geistlichen Werke des Antonius dictus Zacharias de Teramo, „Musica Disciplina” XLI, 1987; R. Dittrich Textbezüge in den Ballata-Vertonungen von A. Zachara da Teramo. Drei Beispiele, „Die Musikforschung” XLIII, 1990; A. Esposito Maestro Zaccara da Teramo „scriptore e miniatore” di un antifonario per l’Ospedale di Santo Spirito in Sassia a Roma, „Recercare” IV, 1992; M. Perz The Structure of the Lost Manuscripts from the National Library in Warsaw, no. 378 (WarN 378), w: From Ciconia to Sweelink, ks. pam. W. Eldersa, red. A. Clement i E. Jas, Amsterdam 1994; M. Caraci Vela Una nuova attribuzione a Zaccara da un trattato musicale del primo Quattrocento, „Acta Musicologica” LXIX, 1997; Antonio Zacara da Teramo e il suo tempo, ks. kongresu w Teramo 2002, red. F. Zimei, Lukka 2004.
Kompozycje:
Religijne (większość zach. w rkp., kod. Q15, Bolonia, Civico Museo Bibliografico Musicale):
3 Gloria na 4 głosy
2 Credo na 4 głosy
6 Gloria na 3 głosy
5 Credo na 3 głosy
Pieśni, głównie ballaty (zach. głównie w tzw. kodeksie Squarcialupiego, Florencja, Biblioteka Laurenziana, sygn. Pal. 87 i w tzw. kodeksie Manciniego, Lukka, Archivio di Stato, sygn. mus. 184 i Perugia, Biblioteka Comunale Augusta, sygn. ms. 3065):
Ad ogne vento volta come foglia na 3 głosy
Amor nè tossa non se po’ celare na 3 głosy
Cacciando un giorno di quel tresoro / Ai cinci, ai toppi, ai bretti, ai ferri, caccia na 3 głosy
Ciaramella, me dolze Ciaramella na 3 głosy
Deduto sey a quel che may non fusti na 3 głosy
Je suy navvrés tan fort, o dous amy / Gnaff’a le guagnelle et io anch’ to’ togli na 3 głosy
Sol mi traffige’l cor l’aquila bella na 3 głosy
Sol me trasfigge ‘l cor na 3 głosy
Sumite, karissimi, capud de Remulo, patres, ballada łacińska na 3 głosy
Un fior gentil m’apparse na 3 głosy
Benché lontan me trovi in altra parte na 2 głosy
Deus deorum, Pluto, or ti rengrato na 2 głosy (być może też na 3 głosy)
Dicovi per certanza na 2 głosy
Ferito m’a d’un amoroso dardo na 2 głosy
[Mò] movit’a pietade na 2 głosy
Non voler, donna, me di morte cruda na 2 głosy
Nuda non era, preso altro vestito na 2 głosy
Plorans ploravi, perché la Fortuna, madrygał na 2 głosy
Rosetta che non canbi may colore na 2 głosy
Sol mi traffige’l cor l’aquila bella na 2 głosy
Spesso, Fortuna, cridote na 2 głosy
D’amor languire, suspirare e piangere, prawdopodobnie na 2 głosy
[I]n e… carnal… nel cucul io te, prawdopodobnie na 2 głosy
Dime Fortuna na 2 głosy, autorstwo wątpliwe
I ardo in un fuogo na 2 głosy, autorstwo wątpliwe
Spinato intorno na 2 głosy, autorstwo wątpliwe
Traktat:
Ars contrapuncti secundum magistrum Zachariam z ok. 1400, zach. w rkp. (Florencja, Biblioteka Medicea Laurenziana, Plut.XXIX.48)
Edycje:
Sources of Polyphony up to c. 1500, wyd. M. Perz, «Antiquitates Musicae in Polonia» XIII, Warszawa-Graz 1973, XIV, 1976
Early Fifteenth-Century Music, wyd. G. Reaney, «Corpus Mensurabilis Musicae» XI/6, 1977
Italian Secular Music, wyd. W.T. Marocco, «Polyphonic Music of the Fourteenth Century» X, 1977
Italian Sacred and Ceremonial Music, wyd. K. von Fischer, F.A. Gallo, «Polyphonic Music of the Fourteenth Century» XIII, 1987
traktat (tekst i faks.) wyd. A. Ziino w Ripetizioni di sillabe e parole nella musica profana italiana del Trecento e del primo Quattrocento. Proposte di classificazione e prime riflessioni, w: Musik und Text in der Mehrstimmigkeit des 14. und 15. Jahrhunderts, ks. kongr. Wolfenbüttel 1980, red. U. Günther, L. Finscher, Kassel 1984