Würfel, Werfel, Wurfl, Wirfel, Václav, Wenzel, Wacław, Wacisław, Vilém, Wilhelm, *6 V 1790 Plańany (k. Pragi), †23 IV 1832 Wiedeń, czeski pianista, kompozytor, organista, dyrygent i pedagog. Naukę muzyki rozpoczął u ojca, Josefa Werfla, nauczyciela w Plaňanach (który później zmienił nazwisko na Würfel) i matki, Walburgii (z d. Pelikánová), pianistki. W latach chłopięcych Würfel był chórzystą w kościołach św. Henryka i św. Gawła w Pradze oraz występował jako pianista i dyrygent; mając 15 lat, skomponował pierwszą mszę. Studiował w Pradze – teorię muzyki i kompozycję u V.J.K. Tomáška oraz filozofię na uniwersytecie (studiów filozoficznych nie ukończył). W 1814 podróżował na Węgry i do Polski. Prawdopodobnie przed 1815 przebywał w Petersburgu, a zyskawszy uznanie cesarskiego dworu co pewien czas tam powracał. W 1815 osiadł w Warszawie jako nauczyciel muzyki. Podczas pobytu cara Aleksandra I w Warszawie (12 XI-3 XII 1815) zaprezentował na jego życzenie i prawdopodobnie wykonał swoją Missa solemnis (później dedykował ją arcyksięciu Rudolfowi Habsburgowi), w wyniku tego – jak twierdził – otrzymał angaż w konserwatorium; tamże uczył w latach 1815–24, najpierw gry na organach i fortepianie, a od 1821 także generałbasu i harmonii. W 1815 działał w Towarzystwie Przyjaciół Muzyki Religijnej i Narodowej, od 1817 dyrygował koncertami Towarzystwa Amatorskiego Muzycznego. Grał też na organach w kościele ss. Wizytek. Jako pianista pojawił się po raz pierwszy w Warszawie prawdopodobnie 14 III 1818; koncertował też w Rydze i Wilnie (1820). Od 1819 wysyłał korespondencje do „Allgemeine musikalische Zeitung”. W VII 1823 poważnie zachorował i wyjechał na dłużej za granicę „dla poratowania zdrowia”, występował jednak nadal, m.in. w Dreźnie (14 X 1823), Pradze (I lub II 1824), Lipsku (23 III 1824), Berlinie (5 i 26 V 1824). Od jesieni 1824 przygotowywał w Pradze prapremierę swojej opery Rübezahl; w 1825 zamieszkał w Wiedniu, gdzie po raz pierwszy wystąpił 24 IV tego roku. Następnie grał tam w wielu renomowanych salach, zyskując zawsze dobre recenzje. W latach 1826–30 Würfel był wicekapelmistrzem Kärntnertortheater; jego pozycja w tym teatrze w poszczególnych latach bywała różna z powodu zmian dzierżawców oraz przestojów w pracy sceny. Od 1826 działał w ośrodku muzyczno-dydaktycznym przy farze św. Wawrzyńca oraz w klubie pisarzy i artystów (Ludlamshöhle), dla których pisał muzykę. W IX 1826 wystosował do cesarza „najuniżeńszą prośbę” o przyznanie stanowiska wicekapelmistrza dworu, co było równoznaczne z dyrygowaniem Hofmusikkapelle; stanowiska tego nie otrzymał. Natomiast wiosną 1827 mianowano go kapelmistrzem teatru w Josefstadt. W 1829 udzielił pomocy przybyłemu do Wiednia Chopinowi, zwłaszcza w zorganizowaniu jego 2 koncertów w Kärntnertortheater (l1 i 18 VIII); wg niektórych źródeł pierwszym z nich dyrygował. Chopin pisał do rodziny: „Nie piszę ile Würfel dla mnie dobry, bo tego opisać nie można” (Korespondencja, t. 1, s. 279). Würfel przez całe życie udzielał lekcji gry na fortepianie; wypracowaną przez siebie metodę dydaktyczną reklamował jako nową, uważając że zapewnia ona równe uderzenie w obu rękach. Do jego uczniów w zakresie gry na fortepianie należeli: A. Tausig, E. Wolff, J. Nowakowski, A. Sierzyński i M. Strassmayer, a gry na organach (w Warszawie): F. Ostrowski, P. Wejnert, Józef Stefani i T. Nidecki. Würfel cieszył się w Wiedniu przyjaźnią osób należących do kręgów artystycznych i arystokratycznych; nie ożenił się, żył w biedzie, zmarł w szpitalu pokonany gruźlicą. Dokumenty dotyczące kompozytora znajdują się w Wiedniu – w Haus-, Hof- und Staatsarchiv, w Wiener Stadt- und Landesarchiv oraz w bibliotece Gesellschaft der Musikfreunde.
Würfel, nazywany w Wiedniu „jednym z największych i najznakomitszych” (,Allgemeine Theaterzeitung” 1830 nr 39), był dobrym pianistą i improwizatorem. Grywał głównie muzykę własną, a poza tym najchętniej utwory Beethovena. W repertuarze miał m.in. jego III Koncert c-moll i Trio D-dur op. 70, kompozycje te wykonał 13 XI 1825 w sali Musikverein w Wiedniu. Beethoven cenił pianistykę Würfla, zaś krytycy europejscy stawiali ją na równi ze sztuką wykonawczą J. Fielda, J.N. Hummla, F. Kalkbrennera. Pisano o idealnym legato Würfla, o grze spójnej, uporządkowanej, precyzyjnej, choć niekiedy zbyt statycznej emocjonalnie. Twórczość Würfela, obfita i różnorodna gatunkowo, stylistycznie odpowiada okresowi przełomu klasycyzmu i romantyzmu. Cechy klasyczne posiadają głównie wielkoobsadowe utwory instrumentalne, szczególnie koncerty fortepianowe i uwertury do dzieł scenicznych, chwalone w czasach Würfela za barwną instrumentację, witalność (m.in. uwertura do singspielu Finette Aschenbrödel…), melodyczną inwencję, tonalną mobilność (uwertura do opery Der Rothmantel, którą nazywano arcydziełem). Czynnik romantyczny ujawnił się w operach, głównie poprzez ich znamienną dla niemieckiej opery wczesnego romantyzmu baśniową tematykę. Opera Rübezahl (o przygodach ducha Sudetów Rübezahla), powstała niemal w tym samym czasie co opera L. Spohra Der Berggeist (wyst. Kassel 1825); obie mają libretta oparte na tej samej baśni J.K.A. Musäusa. Autorzy licznych recenzji uważali, że Würfel jako kompozytor oper okazał się biegłym harmonistą i rozumnym muzykiem, lecz zarazem zarzucano mu, że „pisał muzykę z pragnieniem by się podobała” („Der Sammler” 1825 nr 34). Opera Rübezahl stała się sławna w Europie; po prapremierze w Pradze w 1824 wystawiły ją teatry w Wiedniu (10 III 1825), Lipsku (21 III 1825), Budzie (przed 1829), Peszcie (30 V 1829), ponownie w Pradze (w jęz. czeskim, pt. Krakonos, 7 XI 1830), w Monachium i Frankfurcie n. Menem (przed 1831). Muzyka opery zachowała się jedynie we fragmentach i opracowaniach.
Dobry poziom techniki kompozytorskiej osiągnął Würfel w mszach i ofertoriach (część z nich, w postaci rękopisów głosów, znajduje się w zbiorach austriackich i czeskich). Są to formy monumentalne pod względem rozmiaru i obsady. W ich budowie i fakturze Würfel nawiązywał do formuły klasycznego cyklu mszalnego. Cechuje je dbałość o śpiewne kształtowanie frazy, ale też konwencjonalny język harmoniczny. Würfel starał się go równoważyć różnorodnością struktur rytmicznych, zagęszczeniami faktury, a także umiarkowanym stosowaniem polifonii (w wybranych odcinkach); sięgał do niej też w in. gatunkach (np. fugato w uwerturze do opery Rübezahl). Doświadczenia Würfla jako koncertującego pianisty spowodowały, że w jego utworach fortepianowych dominuje czynnik wirtuozowski; wg opinii krytyków zbyt ulegał w nich wpływom D. Steibelta. Würfel nie uniknął banału w walcach i polonezach fortepianowych; polonezy pojawiają się też w operach (duet Rübezahla i Franza z III aktu) oraz finałach cyklicznych utworów instrumentalnych (np. w finale Koncertu Es-dur op. 28 na fortepian i orkiestrę). Operował bogatszymi środkami w wariacjach, fantazjach i rondach (np. op. 20 i 30), które posiadają obszerniejsze części w stylu brillant, zostały poprzedzone patetycznymi wstępami i opatrzone słownymi objaśnieniami, opisującymi wydarzenia i bohaterów epoki napoleońskiej (np. Denkwürdige Schlacht…). Interesującą pozycję w twórczości Würfla stanowi zbiór preludiów (1821), który powstał przed podobnym cyklem preludiów F. Chopina. Podręcznik pt. Zbiór z różnych autorów w sposobie nauki na fortepian…, wydany sumptem Würfela («Dziennik Muzyczny na Fortepiano» IV, Warszawa 1818), wkrótce został zapomniany.
Literatura: Tagebuch der Prager-Bühne, „Allgemeine Theaterzeitung” 1824 nr 140 (recenzja z przedstawienia opery Rübezahl); Grand rondeau brillant pour le pianoforte… Oeuv 30, „Allgemeine Musikalische Zeitung” 1826 nr 48; A. Schumacher Concert des Herm W.W. W Kapellmeisters und Professors der Tonkunst, „Der Sammler” 1830 nr 48; I.F. Castelli Memoiren meines Lebens, 4 t., Wiedeń-Praga 1861, wyd. J. Bindtner, Monachium 1914, wyd J. Schondorff, Monachium 1969; Grillparzers Briefe und Tagebücher…, wyd. C. Glossy i A. Sauer, t. 2, Stuttgart ok. 1903; A.W. Thayer Ludwig van Beethovens Leben, wyd. H. Deiters, zrewid. H. Riemann, t. 5, Lipsk 1908; Korespondencja Fryderyka Chopina, t. 1: 1816–1831, wyd. Z. Helman, Z. Skowron, H. Wróblewska-Straus, Warszawa 2009; J. Prochäzka Chopin und Böhmen, ChopinJb I, 1956; S.V. Klíma Jeden z pozapomenutých (Václav Vilém Würfel 1790–1832), „Opus Musicum” IX, 1977; B. Chmara-Żaczkiewicz Václav Vilém Würfel w Warszawie i Wiedniu. Fakty i hipotezy, Narodowy Instytut Fryderyka Chopina, Warszawa 2017.
Instrumentalne:
12 Laendler mit Coda (…) über die beliebtesten deutschen Stücke aus Johann von Paris na fortepian, wyd. Wiedeń 1814
Deutsche Tänze mit Coda D-dur na fortepian, wyd. Lipsk 1814
3 polonaises na fortepian na 4 ręce, wyd. Praga 1815
Allemandes avec coda D-dur na fortepian, ok. 1815
Duo pour deux guittares, Praga 1815
Denkwürdige Schlacht bey Belle Alliance, ein characteristisches Tongemälde… na fortepian, wyd. Praga ok. 1816, pt. L’idée d’une bataille, Warszawa 1822
Fantaisie… op. 14 na fortepian na 4 ręce, Wiedeń 1817
Triumphmärsche der englischen Armée unter der Anführung des Herzogs von Wellington… op. 13 na fortepian na 4 ręce, wyd. Praga 1817
Variations (…) sur un air polonais „Wlazł kotek na płotek” op. 15 na fortepian, wyd. Wiedeń 1817
Variations (…) sur un air polonais op. 16 na fortepian, Wiedeń 1817
Variations (…) „sur une mazure favorite”… op. 17 na fortepian, Wiedeń 1817
Grande fantaisie lugubre au souvenir des trois héros du Prince J. Poniatowski, Kościuszko et Dąbrowski composée et dédiée à la nation polonaise… op. 18 na fortepian
Variations (…) sur une mazure favorite de l’opéra Łokietek… op. 19 na fortepian, wyd. «Dziennik Muzyczny na Fortepiano» I, II, Warszawa 1818
Dwa tańce polskie na fortepian, «Dziennik Muzyczny na Fortepiano» V i VI, Warszawa 1818
Potpourri „Burza”(Obraz muzyczny) na fortepian, także pt. Das Ungewitter (Tongemälde) i Nachahmung des Gewitters, wyk. Warszawa 14 III 1818
Wariacje dwojakie na klawikord, wyd. Warszawa 1818
Polonez B-dur na fortepian, ok. 1820
Trois polonoises caractéristiques na fortepian, wyd. Lipsk ok. 1820
Uwertura na orkiestrę, wyk. Warszawa ok. 1820
Deux polonaises op. 21 na fortepian, wyd. Warszawa 1820
Deux polonaises op. 26 na fortepian, wyd. ok. 1821 zag., wyd. Lipsk ok. 1824
Deux polonaises pathétiques… op. 27 na fortepian, Warszawa 1821
Concerto (…) Es-dur op. 28 na fortepian i orkiestrę, Lipsk 1821
Koncert „Nowy” na fortepian i orkiestrę, wyk. 25 IV 1821
Rondo brillant… op. 20 na fortepian, wyd. Warszawa 1821
Zbiór exercycyi w kształcie preludyów ze wszystkich tonów maior i minor na fortepian, Warszawa 1821
Valses… oraz Valses nouvelles… na fortepian, wyd. «Terpsychora czyli Zbiór Naynowszych i Naybardziey Ulubionych w Towarzystwach Warszawskich Tańców…» VIII oraz XI, Warszawa 1821
Fantazja (w formie wariacji) na temat Romanzy z opery Joseph en Egypte E.N. Méhula na eolimelodicon, przed 1 IV 1822
Koncert C-dur na fortepian i orkiestrę, wyk. 1 IV 1822
Polonaise mélancolique… na fortepian, wyd. Warszawa 1822
Nowe rondo op. 24 na fortepian, wyd. Warszawa 1822
Polonaise guerrière… na fortepian, także pt. Rondo militaire lub Nationale Polacca, wyd. Warszawa 1822
Air varié… na fortepian, wyd. Warszawa 1822
Fantaisie militaire na fortepian, wyd. Warszawa 1822
Sept variations sur une Mazure favorite… op. 29 na fortepian, wyd. Lipsk 1825
Grande polonaise… op. 40 na fortepian, wyd. Warszawa 1825
Grand rondeau brillant… op. 30 na fortepian, wyd. Wiedeń 1826
Nouvelle galoppe et valse… na fortepian, wyd. Wiedeń 1826
Koncert F-dur nr 4 na fortepian i orkiestrę, wyk. przed 20 VII 1831, autograf pierwszych 4 taktów partii fortepianowej z dedykacją dla F. Chopina w bibliotece TiFC (zabytek M/305)
Ein musikalischer Scherz na fortepian, wyk. 3 XI 1831, wyd. Monachium b.r.
Fantaisie élégante sur les motifs de l’opéra La Fiancée par Auber… op. 45 na fortepian, wyd. Wiedeń 1831
Uwertura „ Uroczysta ” F-dur na orkiestrę, wyk. Wiedeń 4 X 1831
Uwertura D-dur na orkiestrę, wyk. Wiedeń 3 XI 1831
Allegro et rondeau caractéristiques na fortepian, wyd. Wiedeń przed 1846
Wokalno-instrumentalne:
Niewinna miłość na głos i fortepian, wyd. «Dziennik Muzyczny na Fortepiano» III, Warszawa 1818
Missa solemnis d-moll na sopran, alt, tenor, bas, orkiestrę i organy, przed 14 III 1818
Msza C-dur na sopran, alt, tenor, bas, orkiestrę i organy, przed VI 1819
Die Erhörung, kantata religijna, sł. B. Oppelt, wyk. 11 II 1825, wyd. Praga 1824
Die Freundschaft oraz Das Mutterglück na głos i fortepian, sł. B.A. Ehrlich, Praga 1824
Abschiedslied… na głos i fortepian, sł. F.X. Arming, ,Allgemeine Theaterzeitung” 1827 nr 54, dodatek nutowy
Msza F-dur na sopran, alt, tenor, bas, orkiestrę i organy, ok. 1827
Offertorium C-dur na sopran, alt, tenor, bas, orkiestrę i organy, przed 1832
Offertorium G-dur na sopran, alt, tenor, bas, orkiestrę i organy, przed 1832
3 pieśni na baryton solo i 4 głosy, wyd. «Sabbathlische Gesänge» XIX, XXXVII, LXIV, wyd. Wiedeń ok. 1841
Sceniczne:
Rübezahl, opera 3-aktowa, libretto W. Marsano wg baśni J.K.A. Musäusa, 1823, wyst. Praga 1824, pt. Krakonos, tłum. J.K. Chmelensky, wyst. Praga 7 XI 1830
Finette Aschenbrödel oder Rose und Schuh, singspiel 3-aktowy, libretto A. Schreiber wg bajki nieznanego autora, wyst. Wiedeń 1830
Der Rothmanteloder gespenstige Barbier, opera komiczna 4-aktowa, libretto A. Schumacher wg baśni J.K.A. Musäusa i komedii A. von Kotzebuego, 1831, uwertura wyk. Wiedeń 1830
Feliks Mauserl, farsa 2-aktowa, libretto J.A. Gleich
Der Naturmensch, farsa 3-aktowa, libretto F.X. Told, wyst. Wiedeń 1832
König Enzio, muzyka do sztuki teatralnej 5-aktowej, tekst E. Raupach, wyst. Wiedeń 1832