Wincenty z Kielczy

Wincenty z Kielczy (lub z Kielc), *ok. 1200 Kielcza (Śląsk Opolski) lub Kielce, †2 I po 1261 Kraków (?), polski hagiograf i poeta, OP. Sprawa pochodzenia Wincentego nie została ostatecznie rozstrzygnięta. Prawdopodobnie uczył się w szkole katedralnej w Krakowie. Ok. 1222 był kapelanem bpa krakowskiego, Iwona Odrowąża, a w latach 1227–35 kanonikiem krakowskim. W 1237 brał udział w sprowadzeniu zwłok bpa I. Odrowąża (†1229) z Modeny do Krakowa. Ok. 1237 wstąpił do zakonu dominikanów przy klasztorze św. Trójcy w Krakowie. W 1251 r. udał się być może w sprawie kanonizacji św. Stanisława do Rzymu, a w 1253 r. uczestniczył w Asyżu w uroczystościach kanonizacyjnych krakowskiego biskupa i męczennika. W latach 1258–60 był przeorem konwentu dominikanów w Raciborzu.

Jest autorem dwóch żywotów św. Stanisława: Vita minor spisanej ok. 1253 oraz Vita maior z lat 1257–61. Sporządził też część niezachowanych wersji Rocznika kapitulnego krakowskiego z wpisami dotyczącymi lat 1196–1267 i był być może twórcą zaginionej kroniki, która obejmowała lata 1182–1260 oraz Rocznika poznańskiego I (starszego).

Dla historii muzyki polskiej największe znaczenie mają przypisywane mu utwory liturgiczne. Według Jana Długosza (Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis) Wincenty był twórcą „śpiewów o słodkiej i godnej podziwu melodii” na „poszczególne godziny nocne i dzienne”, które utożsamić można z oficjum brewiarzowym Dies adest celebris znanym z kilku rękopisów z początku XIV w., ułożonym w Krakowie ok. 1255, najpewniej po kanonizacji św. Stanisława. Składa się ono w większości przekazów z 32 części: 23 antyfon i 9 responsoriów (w niektórych źródłach pojawiają się dodatkowo: responsorium w I nieszporach oraz antyfona ad Magnificat w II nieszporach „per octavam”, a w źródłach dominikańskich w I nieszporach występuje jedna zamiast pięciu antyfon). Teksty śpiewów są w całości rymowane i utrzymane w różnorodnych miarach wierszowych. Śpiewy oficjum wykazują cechy typowe dla późnośredniowiecznych melodii chorałowych. Na jednolitość całego cyklu wpływa wprowadzenie numerycznego następstwa modi w kolejnych utworach. W responsoriach, zwłaszcza w ich odcinkach początkowych, pojawiają się konsekwentnie cytaty melodii z dwóch historii powstałych w 1. połowie XIII w.: o św. Franciszku Franciscus vir catholicus oraz o św. Dominiku Gaude felix parens Hispania. Sporadycznie pojawiają się również cytaty melodii z oficjów na Translację św. Dominika, a także historii o św. Augustynie, natomiast tekst responsorium Pastor cadit jest przeróbką antyfony o św. Tomaszu Beckecie. Pomimo zapożyczeń melodycznych z obcych utworów opracowanie muzyczne oficjum jest wysoce oryginalne (poza responsorium Arae Dei, które jest kontrafakturą responsorium o św. Marii Magdalenie), co ujawnia się w sposobach traktowania tekstu i stosowaniu elementów retorycznych. W skład oficjum wchodził prawdopodobnie od początku także hymn Gaude, mater Polonia. Ogromna popularność tego utworu w XV i XVI w. spowodowała, że jego melodię, zapożyczoną z hymnu o św. Dominiku Gaude, mater ecclesia, poczęto uważać za rodzimą i traktowano łącznie z tekstem, także w opracowaniach wielogłosowych, jako nieoficjalny hymn państwowy. Oficjum znane jest przede wszystkim ze źródeł polskich, ale występuje sporadycznie także w Czechach, na Węgrzech oraz w Austrii (St. Florian).

Wincentemu przypisuje się też niekiedy autorstwo 2 sekwencji, należących stylistycznie do utworów okresu przejściowego: Leta mundus z wszystkimi zwrotkami kończącymi się wezwaniem „Stanislae” (utwór wzorowany na francuskiej sekwencji na Boże Narodzenie Laetabundus exultet fidelis chorus) i Jesu Christe, rex superne, zachowanej w wielu przekazach źródłowych, z melodią adaptowaną z francuskiej sekwencji Martyris egregii o św. Wincentym. Drugi z tych utworów niektórzy uznają za dzieło pochodzące z kręgu wrocławskich norbertanów z początku 2. połowy XIV wieku.

Literatura: T. Wojciechowski O życiu i pismach Wincentego z Kielc, „Pamiętnik Akademii Umiejętności w Krakowie. Wydziały Filologiczny i Filozoficzno-Historyczny”, t. 5, 1885; K. Dobrowolski Kult św. Stanisława w St. Florian w wiekach średnich, „Rocznik Krakowski” XIX, 1923; B. Gładysz O łacińskich hymnografach w Polsce, „Sprawozdania Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk”, t. 4, 1930; B. Gładysz, O łacińskich oficjach rymowanych z polskich źródeł średniowiecznych, „Pamiętnik Literacki” XXX, 1933; H. Feicht Polskie średniowiecze, Z dziejów polskiej kultury muzycznej, t. 1: Kultura staropolska, red. Z.M. Szweykowski, Kraków 1958 oraz Zur Entstehung zweier polnischer „Carmina patria”, w: The Book of the First International Musicological Congress, devoted to the Works of F. Chopin 16th–22nd February 1960, przedr. obu w: Opera musicologica H. Feicht…, red. Z. Lissa i in., t. 1: Studia nad muzyką polskiego średniowiecza, Kraków 1975; W. Schenk Kult liturgiczny św. Stanisława Biskupa na Śląsku w świetle średniowiecznych rękopisów liturgicznych, Lublin 1959 (zawiera pełny tekst oficjum); M. Plezia Wincenty z Kielc, historyk polski z XIII w., «Studia Źródłoznawcze» VII, 1962; H. Feicht Muzyka liturgiczna w polskim średniowieczu, «Musica Medii Aevi» I, 1965, przedr. w: Opera musicologica H. Feicht…, red. Z. Lissa i in., t. 1: Studia nad muzyką polskiego średniowiecza, Kraków 1975; H. Kowalewicz Zasób, zasięg terytorialny i chronologia polsko-łacińskiej liryki średniowiecznej, Poznań 1967; J. Morawski Hymny ku czci św. Stanisława, „Summarium” VII, 1978; G. Labuda Zaginiona kronika z pierwszej połowy XIII wieku w „Rocznikach Królestwa Polskiego” Jana Długosza, Poznań 1983; W. Drelicharz Idea zjednoczonego królestwa w średniowiecznym dziejopisarstwie polskim, Kraków 2012; T. Gałuszka, ‘Mater Polonia’. Z badań nad oficjum brewiarzowym ku czci św. Stanisława ze Szczepanowa ‘Dies adest celebris’ autorstwa Wincentego dominikanina, „Roczniki Historyczne” LXXXV, 2019; J. Kubieniec Adaptacje, zapożyczenia i cytaty w polskich oficjach o świętych, „Thesaurus Musicae Sacrae” II, 2019; R.M. Mazurkiewicz ‘Gaude mater Polonia’. Z dziejów hymnu, jego badań i przekładów, w: Antiphonarium Kielcense. Antyfonarz kolegiaty kieleckiej (ok. 1372). Wydanie fototypiczne z komentarzem, red. K. Bracha, Kielce 2020.