Whistler, James

Whistler [^u_‘ysl^er] James Abbott McNeill, *10 VII 1834 Lowell (Massachusetts), †17 VII 1903 Londyn, amerykański malarz, grafik i pisarz działający w Anglii. Jego twórczość (pejzaże, portrety, sceny figuralne) związana jest z wczesną fazą impresjonizmu i odkrywaniem znaczenia japońskiego drzeworytu z jego finezją i egzotyką. W Paryżu (1855–59) artysta pozostawał w kręgu oddziaływań E. Maneta, Ch. Baudelaire’a, H. Fantin-Latoura, G. Courbeta. W Londynie, gdzie spędził większą część życia, dzięki twórczemu zaangażowaniu Whistlera zakończyła się moda na sztukę prerafaelitów, ewoluując w kierunku wyszukanego symbolizmu, subiektywnie odczuwanego piękna.

W jego wedutach (zwłaszcza znad Tamizy) i licznych portretach najistotniejsza jest kolorystyka; artysta nadawał im muzyczne nazwy zgodnie z przekonaniem, iż istotą obrazu nie jest jego tematyka, lecz czysta „poezja wzroku” — tak jak dla muzyki jest nią „poezja dźwięku”. Jako mistrz subtelnej harmonii barw — często w monochromatycznych odcieniach — poszukiwał zestawień tonów i układów kolorystycznych na wzór kompozycji muzycznych. Sugerował wymowne tytuły dla swych obrazów, wzięte z terminologii muzycznej wraz z nazwą dominującego koloru lub tonacji, np.: Harmonia w szarości i zieleni, portret Miss Cicely Alexander, 1872–74 (Londyn, Tate Gallery), Aranżacja w szarości i czerni, portret matki malarza, 1871 (Paryż, Musée d’Orsay), Nokturn w błękicie i złocie, stary most w Battersea, 1872–75 (Londyn, Tate Gallery), Symfonia w bieli nr 1, portret Joanny Hiffernan, 1862 (Waszyngton, National Galery of Art), Aranżacja w czerni, portret P. Sarasatego, 1884 (Pittsburgh), Nokturn w czerni i złocie, nocny pokaz sztucznych ogni nad Tamizą, 1875 (Londyn, Tate Gallery).

Poszukiwania ekwiwalentów poetycko-malarsko-muzycznych, wspólnych całej epoce końca XIX w. idei jedności sztuk wraz z postulatem „umuzycznienia” malarstwa, w sztuce Whistlera zaowocowały nowymi kategoriami ekspresyjnymi, odrzuceniem konwencji przestrzennych, odrealnieniem kolorytu, deformacją kształtów oraz wzbogaceniem środków czysto malarskich i warsztatowych. Zgodnie z twierdzeniem Whistlera, że „w malarstwie nie chodzi o temat, ale o sposób, w jaki przekłada się go na kształty i barwy”, z wirtuozowską biegłością potrafił wykorzystywać stonowane gamy barwne na wzór muzycznej tonacji.

„Muzyczne” harmonie barwne Whistlera, bliskie idei correspondance des arts i starej doktrynie ut pictura poesis i ut pictura musica, w sztuce polskiej „zabrzmiały” zgodnym chórem głównie w kręgu malarzy skupionych wokół warszawskiej „Chimery”. Zwłaszcza wirtuozowska technika „nokturnów” J. Pankiewicza, W. Podkowińskiego czy G. Gwozdeckiego, dzieł M.K. Čiurlionisa – kompozytora i malarza – te synestetyczne dążenia i symboliczne układy kompozycyjne sankcjonuje.

Literatura: D. Sutton Nocturne. The Art of J.A. McNeill Whistler, Londyn 1963; P. Rosenberg Tout l’oeuvre peint de Whistler, Paryż 1970; From Realism to Symbolism. Whistler and His World, katalog wystawy Philadelphia Museum of Art, Nowy Jork 1971; Whistler. Harmonies and Nocturnes, katalog wystawy w University of Glasgow, Glasgow 1994.