Wallaschek, Richard

Wallaschek [w’alaszek] Richard, *16 XI 1860 Brno, †24 IV 1917 Wiedeń, austriacki muzykolog. W latach 1878–85 studiował prawo w Wiedniu i Heidelbergu oraz filozofię w Tybindze; studia prawnicze zakończył w Brnie w 1886 obroną pracy Über die juristische Person. Po habilitacji w 1887 na podstawie rozprawy Ästhetik der Tonkunst na uniwersytecie we Fryburgu Bryzgowijskim zaczął wykładać estetykę i psychologię muzyki na uniwersytecie w Wiedniu. W latach 1890–95 odbył interdyscyplinarne studia w British Museum w Londynie. W 1896/97 habilitował się w zakresie estetyki i psychologii muzyki na uniwersytecie w Wiedniu, tamże od 1908 profesor. Jego uczniem był m.in. R. Lach. W latach 1900–02 Wallaschek uczył estetyki muzyki w konserwatorium Gesellschaft der Musikfreunde w Wiedniu. Od 1896 do 1909 działał jako krytyk muzyczny, pisząc artykuły i recenzje m.in. dla czasopisma „Die Zeit”. W. stworzył podwaliny muzykologii porównawczej. W Primitive Music opisał kultury muzyczne wszystkich kontynentów i zdefiniował przedmiot dyscypliny. Uważał, że konfrontacja kultur muzycznych Europy i ludów pierwotnych jest konieczna, aby uzyskać właściwe spojrzenie na własną kulturę. W pracach Wallaschka można obserwować stopniową zmianę w sposobie ujmowania problemów, od estetycznego w kierunku etnologicznego. Zagadnienia estetyczne pozostały jednak do końca życia w kręgu jego głównych zainteresowań, o czym świadczy wydana pośmiertnie praca Psychologische Ästhetik. Wiodąca myśl teorii Wallaschka dotyczącej genezy muzyki, zgodnie z którą początków muzyki należy upatrywać w powszechnie odczuwanej potrzebie ćwiczeń rytmicznych, nawiązuje do koncepcji estetycznej zarówno R. Wagnera, jak i E. Hanslicka. W badaniach z zakresu estetyki Wallaschek, podobnie jak Hanslick, poświęcił dużo uwagi zagadnieniu przeżycia muzycznego; w przeciwieństwie do Hanslicka przyznał jednak priorytet w formowaniu się oceny estetycznemu uczuciu, uwzględnił też w swoich studiach muzykę „prymitywną” oraz wyniki badań nauk przyrodniczych. Estetykę pojmował Wallaschek jako „naukę przyrodniczą o ludziach, którzy rozkoszują się sztuką i ją tworzą”. Głównymi metodami stosowanymi w tej dziedzinie powinny więc być metody używane w psychologii. Wallaschek wprowadził pojęcie „estetyka formalna” (Formalästhetik), które odnosiło się do sposobu prowadzenia badań przez współczesnych mu muzykologów oraz do ich poglądów na sztukę. Określił ten kierunek badań jako „spekulatywny i beletrystyczny”. Postulował, aby miejsce „estetyki formalnej” zajęła nowoczesna muzykologia, obejmująca psychologię muzyki, etnografię muzyczną i opartą na przyrodniczych podstawach estetykę muzyki, która wyciągałyby wnioski z „faktów i przykładów” (Tatsachen und Beispiele). Wallaschek nie poprzestał na tych teoretycznych rozważaniach, lecz sam podjął studia empiryczne, krytykując przy tym społeczną praktykę muzyczną w kulturach Zachodu i europocentryczne nastawienie wielu badaczy.

Wallaschek był pionierem w dziedzinie badań nad rolą kobiety w tworzeniu i wykonywaniu muzyki. Wykorzystując dane z zakresu muzykologii, antropologii, biologii i psychologii stworzył obszerne studium (w Primitive Music) na temat miejsca kobiety w tradycyjnych kulturach muzycznych. W ocenie kobiet jako bardziej uzdolnionych od mężczyzn różnił się od zapatrywań jemu współczesnych, z Hanslickiem włącznie.

Wallaschek był jednym z pierwszych muzykologów, którzy podjęli badania w zakresie psychologii muzyki. W efekcie interdyscyplinarnych studiów, które odbył w Londynie, przedstawił teorie dotyczące percepcji i tworzenia muzyki. Percepcja muzyczna bazuje według niego na dwóch rodzajach reprezentacji umysłowej: wyobrażeniu dźwięku (Tonvorstellung), które odnosi się do indywidualnych elementów muzycznych, i wyobrażeniu muzyki (Musikvorstellung), ogarniającym całą strukturę muzyczną. Prezentując teorię na temat tworzenia muzyki, Wallaschek przeciwstawiał się tezom H. Spencera, że muzyka i mowa wiążą się z odmiennymi procesami zachodzącymi w mózgu; muzyka jest ekspresją emocji, język zaś — intelektu.

Jako krytyk muzyczny Wallaschek nie podporządkował się polityce muzycznej wiedeńskiej prasy. Pisał artykuły wyróżniające się niezależnością i wnikliwością oceny. Najważniejsze idee związane ze sztuką krytyki muzycznej przedstawił w ostatnim rozdziale pracy Psychologische Ästhetik.

Literatura: R. Lach Zur Erinnerung an Richard Wallaschek, „Zeitschrift für Ästhetik und allgemeine Kunstwissenschaft” XII, 1917; W. Graf Die vergleichende Musikwissenschaft in Österreich seit 1896, „Yearbook of the International Folk Music Council” VI, 1974; E. Partsch Von der Historie zur Empire. Richard Wallascheks Entwurf einer Reformierten Musikwissenschaft, „Studien zur Musikwissenschaft” XXXVI, 1985; S. McColl Positivism in Late Nineteenth-Century Thought about Music. The Case of Richard Wallaschek, „Studies in Music” XXVI, 1992; S. McColl Richard Wallaschek. Vienna’s Most Uncomfortable Music Critic, „International Review of the Aesthetics and Sociology of Music” XXIX, 1998; I. Bontinck „…zum Komponieren gehören noch andere als rein musikalische Faktoren… ”. Musiksozioethnologisches zum Thema Frau und Musik, w: Die Frau als Mitte in traditionellen Kulturen. Beiträge zu Musik und Gender, red. G. Haid i U. Hemetek, Wiedeń 2005; A.B. Graziano, J.K. Johnson Richard Wallaschek’s Nineteenth-Century Contributions to the Psychology of Music, „Music Perception” 2006 nr 4.