Waisselius, Matthaeus

Waisselius [wajsˊelius], Waissel, Matthaeus, *przed 1540 (?) Bartenstein (obec. Bartoszyce) w Prusach Wschodnich, †1602 Królewiec (?), niemiecki lutnista i kompozytor, duchowny luterański. Waisselius jest może tożsamy ze studentem określonym jako „Matthaeus Waiszel Borussus”, który immatrykulował się w lecie 1553 na uniwersytecie we Frankfurcie n. Odrą; na pewno zapisał się na wydział teologiczny uniwersytetu w Królewcu 1 II 1560 lub 1561 (zaginione archiwalia królewieckie są różnie cytowane). Między 1565 a 1570 podróżował po Niemczech i Włoszech, gdzie m.in. uczył się gry na lutni. W 1573 został rektorem szkoły w Schippenbeil (obecnie Sępopol), a w latach 1574–87 był proboszczem w Langheim k. Rastenburga (obecnie Łąkajny Kąt k. Kętrzyna). W 1591 i 1592 przebywał we Frankfurcie n. Odrą doglądając druku swych tabulatur, a pod koniec życia osiadł prawdopodobnie w Królewcu, gdzie opublikował dwa dzieła: Summa doctrinae sacrae (1596) i Chronica alter preussischer (…) Historien (1599). Jego syn, Matthaeus (*Langheim) był w 1598 instrumentalistą w Rydze, a w latach 1616–19 należał do książęcej kapeli w Królewcu.

Zbiory Waisseliusa zawierają wszystkie gatunki charakterystyczne dla muzyki lutniowej XVI w. Dwa praeambula z 1573 (jedno przejęte z druku zbiorowego P. Phalèse’a z 1571) są utworami polifonicznymi, zaś w 8 z Tabulatura allerley… monofoniczne biegniki przeplatają się z akordami, natomiast w 2 fantazjach z 1573 (jedna również z druku Phalèse’a) i 4 z Lautenbuch… dominuje faktura imitacyjna. W zbiorze z 1573 pojawiają się intawolacje utworów, po które najchętniej sięgali też inni lutniści w XVI w.; są to 4 motety (w tym 1 opracowanie V. Bakfarka), 4 madrygały, 10 chansons (w tym 1 opracowanie Benedicta de Drusina) i 4 lieder (religijne i świeckie). W Lautenbuch… dobór wokalnych wzorów jest bardziej jednolity: 8 niemieckich villanell (w tym 6 J. Regnarta), 6 canzonett O. Vecchiego i 2 anonimowe neapolitany. We wszystkich zbiorach Waisseliusa obecne są tańce. Najliczniej występują galiardy, często tytułowane incipitami popularnych włoskich piosenek: 10 w 1573, 15 w Lautenbuch… i 24 w Tabulatura allerley…. W tym ostatnim zbiorze pojawiają się też 4 galiardy w parach z pawanami, przedrukowane z cudzych zbiorów, podobnie jak 7 branles, do których Waisselius dodał cztery zapewne własne; jest tu też 8 padoan, nietypowych, ponieważ rozpoczynają się dwumiarowo na wzór pawany, przechodzą w trójmiar, a w jednej wraca metrum dwudzielne. Padoany trójmiarowe, dwukrotnie szybsze niż galiardy i saltarella, wprowadził Waisselius w zbiorze z 1573 jako drugi element suit między passamezzem a saltarellem. Cztery takie cykle, których znaczenie podkreślane jest w historii suity, oparte są na schemacie passamezzo antico, a w saltarello między wariacje oparte na tym schemacie wprowadzony jest odcinek bazujący tylko na trzech akordach zbudowanych na IV, V i I stopniu modus; liczne wariacje oparte na tym krótkim zestawieniu stanowią czwarte części cyklu nazwane Le represe; tej części nie ma w czterech następnych cyklach będących wariacjami schematu moderno i 3-częściowych schematów indywidualnych. Cykle złożone z passamezza, saltarella i Le represe (niektóre będące rozbudowanymi przedrukami z cudzych zbiorów) zamieścił też Waisselius w Tabulatura allerley… (8) i w Lautenbuch… (4). We wszystkich drukach zawarł Waisselius 55 Deudtsche Tentze, zawsze złożone z części dwumiarowej i jej przekształcenia w trójmiar (Sprung); w Tabulatura guter…, którą wypełnia tylko 8 takich tańców, dodał partię drugiej lutni, strojonej o kwartę niżej. Dla historii polskiej muzyki szczególne znaczenie mają jego Polnische Tentze (zapisane wyłącznie w dwumiarze), gdyż wychowany i działający w Prusach Waisselius miał na pewno kontakt z melodiami w ich autentycznej postaci.

Wszystkie zbiory Waisseliusa przeznaczone są na lutnię 6-chórową. Lautenbuch… zawiera też obszerne instrukcje, obejmujące m.in. palcowanie zarówno prawej, jak i lewej ręki.

Literatura: O. Körte Laute und Lautenmusik bis zur Mitte des 16. Jahrhunderts, Lipsk 1901; J. Dieckmann Die in deutscher Lautentabulatur überlieferten Tänze des 16. Jahrhunderts, Kassel 1931; H.P. Kosack Geschichte der Laute und Lautenmusik in Preussen, Kassel 1935 (zawiera katalog tematyczny wszystkich druków Waisseliusa); H. Grimm Meister der Renaissancemusik an der Viadrina, Frankfurt nad Odrą 1942; W. Boetticher Studien zur solistischen Lautenpraxis des 16. und 17. Jahrhunderts, Berlin 1943; K. Scheit Ce que nous enseignent les traités de luth des environs de 1600, w: Le luth et sa musique, red. J. Jacquot, Paryż 1958, 2. wyd. 1976; R. Hudson Chordal Aspects of the Italian Dance Style 1500–1650 i D.A. Smith The Instructions in Matthaeus Waisselius’s „Lautenbuch”, „Journal of the Lute Society of America” III, 1970 i VIII, 1975; H. Radke Zur Spieltechnik der deutschen Lautenisten des 16. Jahrhunderts, „Acta Musicologica” LII, 1980; K.P. Koch Matthaeus Waisselius, Valentin Haussmann und Georg Neumark. Drei Beispiele für den Umgang mit polnischer Musik um 1600, ,Jahrbuch fur deutsche und osteuropäische Volkskunde” XXXVII, 1994.