Vogler, Georg Joseph

Vogler [fʹog~] Georg Joseph, zwany Abbé Vogler, *15 VI 1749 Pleichach (k. Würzburga), †6 V 1814 Darmstadt, niemiecki teoretyk muzyki, kompozytor, organista i pedagog. Studiował teologię i prawo na uniwersytetach w Würzburgu i Bambergu. W 1771 został kapelanem na dworze elektora Palatynatu Karola Teodora w Mannheimie. W latach 1773–75 podróżował po Włoszech, pogłębiając wiedzę muzyczną: w Bolonii uczył się u G.B. Martiniego, w Padwie u F.A. Vallottiego; w Rzymie przyjął święcenia kapłańskie. Po powrocie do Mannheimu założył w 1776 Mannheimer Tonschule, która stała się prototypem późniejszych uczelni muzycznych, w 1777 objął tamże stanowisko wicekapelmistrza dworskiego; działał także jako pedagog i teoretyk. W 1778 dwór przeniósł się do Monachium, Vogler pozostał w Mannheimie i odbywał liczne podróże – w 1780 przedstawił swoją teorię harmonii w Académie Royale des Sciences w Paryżu, a w 1783 w Royal Society w Londynie; dopiero w 1784 objął funkcję pierwszego kapelmistrza na dworze w Monachium. W latach 1786–99 przebywał w Szwecji, gdzie piastował stanowisko kapelmistrza i wychowawcy następcy tronu na dworze królewskim w Sztokholmie; założył szkołę muzyczną dla muzyków orkiestrowych, organizował koncerty symfoniczne, chóralne i organowe, wygłaszał wykłady z dziedziny teorii i analizy dzieła muzycznego, wydał wiele podręczników w języku szwedzkim. W 1792 koncertował m.in. w Rosji, Holandii, Portugalii, Grecji, Afryce Północnej i Azji Mniejszej. W latach 1799/1800 przebywał w Kopenhadze, w latach 1800–04 wygłaszał wykłady i koncertował w Berlinie, Pradze, Wiedniu, w 1805 osiedlił się ponownie w Monachium. W 1807 został powołany do rady kościelnej i został nadwornym kapelmistrzem na dworze w Darmstadcie. Otrzymał liczne tytuły, m.in. tytuł rycerski papieskiego Oderu Złotej Ostrogi. Był honorowym członkiem akademii sztuk i nauk w Monachium, Paryżu i Livorno oraz Accademia dell’Arcadia w Rzymie. Do grona jego uczniów należeli m.in. C.M. von Weber, G. Meyerbeer, J.B. Gänsbacher, P. Ritter, F. Danzi, J.M. Kraus, P. Winter.

Vogler prowadził wielostronną działalność muzyczną.; najważniejsze miejsce zajmowała praca pedagogiczna, w trakcie której rozwijał swoje teorie, a jego pisma miały na względzie cele dydaktyczne. Był ceniony przez współczesnych, chociaż jego poglądy i pisma często wywoływały żywe polemiki. Myśl teoretyczna Voglera ukształtowała się pod wpływem teorii niemieckiej (J.Ph. Kirnberger, J.J. Fux, L.Ch. Mizler, J. Mattheson), do której nastawiony był krytycznie, oraz teorii włoskiej (G. Tartini, F.A. Vallotti). Punkt wyjścia dla rozważań teoretycznych Voglera stanowi Tonwissenschaft und Tonsetzkunst (1776); dążąc do całościowego ujęcia teorii muzyki skoncentrował się on na relacji między dźwiękami, a zwłaszcza na problematyce harmonii, skonstruował 3 systemy: harmoniczny, chorałowy i budowy fugi. Teorię harmonii rozwijał zwłaszcza w Khurpfälzische Tonschule i Handbuch zur Harmonielehre, wprowadził takie pojęcia jak Mehrdeutigkeit (wieloznaczność akordów), Redukzion (sprowadzenie akordu do podstawowej postaci), Tonleitung (prowadzenie dźwięku, polegające na jego naturalnym dążeniu do rozwiązania się pół tonu wyżej). W Choral-System przekazał wskazówki dotyczące harmonizacji chorału, zaś w System für den Fugenbau zajął się harmoniczną budową tematów fugi. W tej ostatniej pracy zastosował analizę muzyczną, którą określał jako Zergliederung (rozczłonkowanie). Pojęcie to wprowadził już znacznie wcześniej w Betrachtungen der Mannheimer Tonschule; obejmowało ono analizę, komentarz, ocenę utworu, a także propozycję lepszych – jego zdaniem – rozwiązań; omawiał utwory swoich uczniów, własne oraz innych kompozytorów (G.B. Pergolesi, J.Ch. Bach, J.G. Neefe, N. Jommelli, J.N. Forkel i J.Ph. Kirnberger). Kontrowersyjne propozycje Voglera dotyczące ulepszenia dwunastu chorałów J.S. Bacha wpłynęły na negatywną recepcję jego piśmiennictwa. Wprawdzie wysoko oceniał sztukę kontrapunktyczną Bacha, ale – w przeciwieństwie do Kirnbergera – nie uważał utworów kantora lipskiego za wzór ścisłego kontrapunktu. Najwyżej cenił kompozycje Palestriny, toteż przyczynił się do wydobycia jego dzieł z zapomnienia. Vogler wzbudzał podziw u współczesnych jako organista wirtuoz i improwizator; uważał, że można na organach koncertować także poza kościołem. Podczas podróży koncertowych wykorzystywał przenośne organy, tzw. orchestrion, które w 1789 zostały zbudowane w Holandii wg jego wskazówek. Był jednym z czołowych reformatorów budowy organów. Ok. 1800 pracował nad tzw. „systemem symplifikacji” (Simplificationssystem). Instrument z owym systemem, określany przezeń jako „orkiestrę z klawiaturą” mógł pełnić rolę orkiestry symfonicznej; rękopis traktatu Voglera zaginął, dopiero w 1888 teorię Voglera zrelacjonował K.E. von Schafhäutl, ale konstrukcja takiego instrumentu okazała się zbyt skomplikowana dla niemieckich organmistrzów. Obfita, obejmująca zarówno utwory religijne jak i świeckie, wokalne i instrumentalne, twórczość muzyczna Voglera nie została dotychczas w pełni opracowana, zaś opublikowany w pracy K.E. von Schafhäutla wykaz kompozycji zawiera wiele błędów. Większość utworów Voglera pozostaje w rękopisach, stosunkowo najwięcej uwagi historycy poświęcili jego twórczości scenicznej, która wyrasta z tradycji opery włoskiej i francuskiej, a także singspielu. W dziełach wokalnych i instrumentalnych Vogler wykorzystywał melodie pieśni zapisane podczas licznych podróży. Doświadczenia płynące z własnej praktyki kompozytorskiej, wskazówki dotyczące harmonii i instrumentacji przekazywał swym uczniom, wywarł wpływ na młodą generację kompozytorów z okresu romantyzmu, zwłaszcza Webera i Meyerbeera; zalecał pełne wykorzystywanie możliwości kolorystycznych instrumentów, zwłaszcza niskich rejestrów. Wielokierunkowa działalność muzyczna Voglera spowodowała, że w żadnej dziedzinie swych poczynań nie odniósł wyraźnych sukcesów, odegrał jednak rolę w kształtowaniu niemieckiej kultury muzycznej na przełomie XVIII i XIX w. Przejęty misją pedagogiczną od czasów założenia Mannheimer Tonschule propagował swą spekulatywną teorię harmoniczną, a jego poglądy pobudzały myśl teoretyczne. Przez wiele lat pozostawał w zapomnieniu, a wszakże to on po raz pierwszy zwrócił uwagę na analizę utworu muzycznego jako podstawę pracy badacza muzyki. Dopiero w ostatnich dekadach XIX w. muzykolodzy zainteresowali się osobowością i działalnością Voglera, które w naszych czasach wywołują równie kontrowersyjne opinie jak dawniej.

Literatura: K.E. von Schafhäutl Abt Georg Joseph Vogler, Augsburg 1888 (zawiera wykaz kompozycji); J. Simon Abt Voglers kompositorisches Wirken mit besonderer Berücksichtigung der romantischen Momente, Berlin 1904; E. Rupp Abbé Vogler als Mensch, Musiker und Orgelbautheoretiker unter besonderer Berücksichtigung des sogenannten „Simplificationssystems”, Augsburg 1922; H. Spies Abbé Vogler und die von ihm 1805 simplifizierte Orgel von St. Peter in Salzburg, Moguncja 1932, 3. wyd. 1947; H. Schweiger Abbé Georg Joseph Voglers Orgellehre, Wiedeń 1938; F. Grave i M. Grave In Praise of Harmony. The Teachings of Abbé Georg Joseph Vogler, Lincoln (Nebraska) 1987; Abbé Vogler. Ein Mannheimer im europäischen Kontext, red. Th. Betzwieser i S. Leopold, Frankfurt n. Menem 2003 (w tym m.in.: Th. Betzwieser Singspiel in Mannheim. „Der Kaufmann von Smyrna” von Abbé Vogler oraz H. Jung Vogler als Lexikograph); K. Jung Abbé Vogler und sein „Simplificationssystem”, „Das Musikinstrument” XI, 1962; M. Huber Abbé Vogler. Der Phantast auf der Orgel, „Musik und Kirche” XL, 1970; F. Grave Abbé Voglers Revision of PergolesTs „Stabat Mater”, „Journal of the American Musicological Society” XXX, 1977, także Abbé Vogler and the Study of Fugue, „Music Theory Spectrum” I, 1979, Abbé Vogler and the Bach Legacy, „Eighteenth-Century Studies” XIII, 1979/80 oraz Abbé Voglers Theory of Reduction, „Current Musicology” XXIX, 1980; J. Stevens Georg Joseph Vogler and the „Second Theme” in Sonata Form, „The Journal of Musicology” II, 1983; J. Veit Abt Voglers „Verbesserungen” Bachscher Choräle, w: Alte Musik als ästhetische Gegenwart. Bach, Händel, Schütz, księdze kongresu w Stuttgarcie 1985, red. D. Berke i D. Hanemann, Kassel 1987; H. Jung „Der pedantisch geniale Abt Vogler”. Musiktheorie und Werkanalyse in der zweiten Hälfte des 18. Jahrhunderts oraz Versuch einer vereinfachten Darstellung des Voglerschen „Harmonie-Systems”, „Musiktheorie” III, 1988 oraz VI, 1991; J. Veit Voglers Beitrag zur Gattung Melodram vor dem Hintergrund der frühen Mannheimer Melodramaujführungen, w: Untersuchungen zu Musikbeziehungen zwischen Mannheim, Böhmen und Mähren im späten 18. und frühen 19. Jahrhundert, księdze kongresu w Monachium 1987, red. Ch. Heyter-Rauland i Ch.-H. Mahling, Moguncja 1993; G.-H. Fischer Abbé Georg Joseph Vogler. A „Baroque” Musical Genius, w: Gustav III and the Swedish Stage, Lewiston (Nowy Jork) 1993; A. Jarzębska Podstawowe pojęcia teorii Georga Josepha Voglera i jego koncepcja skali chromatycznej, w: Z dziejów myśli o muzyce, Kraków 2002.