Vicentino, Nicola

Vicentino [wiczen~], dei Vicentini, Nicola, *1511 Vicenza, †ok. 1576 Mediolan, włoski teoretyk i kompozytor, duchowny. Na karcie tytułowej druku z 1546 nazywa siebie uczniem A. Willaerta, którym mógł być w latach 30. Zatrudniony przez kardynała Hipolita d’Este, przebywał z nim jesienią 1549 w Rzymie. W VI 1551 zmierzył się z V. Lusitanem w debacie na temat greckich genera, rozstrzygniętej przez G. Danckertsa i B. Escobeda na korzyść jego adwersarza. W latach 50. towarzyszył swemu protektorowi podczas pobytu w Sienie, kilkakrotnie w Rzymie i w 1560 w Ferrarze. W latach 1561–63 prawdopodobnie podróżował z grupą śpiewaków po miastach północnej Italii, propagując swoje nowatorskie idee muzyczne; następnie do I 1565 pełnił funkcję maestro di cappella katedry w Vicenzy. Od 1565 przebywał w Mediolanie, gdzie jego muzyka zwróciła uwagę m.in. K. Boromeusza (planował zamówienie u Vicentina mszy chromatycznej) i gdzie zmarł podczas jednej z epidemii nawiedzających północne Włochy w latach 1575–76.

Celem jaki postawił sobie Vicentino pisząc L’antica musica, było „wydobycie starożytnej praktyki muzycznej z ciemnych mroków oraz, jakby przez nowe narodzenie, przywrócenie jej blasku”. Traktat otwiera księga wstępna będąca syntetycznym ujęciem podstaw teorii muzyki, opartym głównie na De institutione musica Boecjusza i obejmującym takie zagadnienia, jak: nauka o interwałach, tetrachordach, 8 modi i 3 genera. Główna część rozprawy składa się z 5 ksiąg poświęconych praktyce muzycznej. W czterech pierwszych Vicentino pisze o podstawach kompozycji, kontrapunktu, różnych technikach kompozytorskich (kanon, kontrapunkt podwójny), notacji muzycznej, regułach poprawnego łączenia słów z muzyką oraz sposobach muzycznego oddawania emocji zawartych w tekście; w ostatniej księdze opisuje budowę oraz 2 rodzaje stroju skonstruowanego przez siebie archicembalo, umożliwiającego grę w genus enharmonicznym. Najbardziej nowatorską część traktatu stanowią uwagi związane z relacją słowa i muzyki. Według Vicentina opracowanie muzyczne powinno ściśle podążać za warstwą językową utworu. Dotyczy to zarówno jakości fonetycznych (respektowanie iloczasu, akcentu tonicznego oraz przycisku – który powinien przypadać na mocną część taktu), syntaktycznych (muzyczne niwelowanie przerzutni), jak i semantycznych (uwypuklanie treści słów i tematu utworu poprzez strukturę metro-rytmiczną, kierunek linii melodycznej, a nawet dobór interwałów, którym Vicentino, jako jeden z pierwszych, przypisuje określoną naturę afektywną). Także śpiewakom zalecał Vicentino wykorzystanie sztuki oratorskiej, do czego przyczynić miało się m.in. wykonywanie utworów z pamięci.

Oryginalny charakter miała podjęta przez Vicentina próba stworzenia reguł komponowania w 3 rodzajach starożytnych. Czysty styl diatoniczny charakteryzował się według niego nieobecnością w linii melodycznej tercji małej i wielkiej, traktowanych przezeń jako interwały niezłożone, właściwe odpowiednio dla rodzaju chromatycznego i enharmonicznego. W związku z tym muzykę swoich współczesnych uważał Vicentino za przykład mieszania różnych genera, co było według niego jednym z powodów, dla których nie posiadała ona takiej mocy oddziaływania jak sztuka starożytna. Przykłady kompozycji zamieszczone w traktacie obejmują zarówno utwory w rodzajach czystych, jak i mieszanych. Najciekawszym z nich jest oda Musica prisca caput, której 3 odcinki utrzymane są kolejno w genus diatonicznym, chromatycznym i enharmonicznym, dobranych z myślą o ilustracji tekstu (na przykład „twardy” styl diatoniczny na słowach „musica prisca” – „dawna muzyka”). W utworach wykorzystujących genus enharmoniczne w linii melodycznej pojawiają się dieses (ćwierćtony zaznaczane w notacji kropką nad nutą), natomiast relacje kontrapunktyczne między głosami są konwencjonalne. Madrygały i motety z zachowanych zbiorów Vicentina utrzymane są w stylu tradycyjnym i odznaczają się m.in. dbałością o muzyczną interpretację tekstu, osiągniętą przede wszystkim za pomocą środków tonalnych. La bella, oparta na utworze mało znanego kompozytora (P. de Villiers), jest interesującym przykładem przemian w sposobie parafrazowania francuskich chansons.

Literatura: H.W. Kaufmann The Life and Works of Niola Vicentino (1511–c. 1576), Rzym «Musicological Studies and Documents» XI, 1966; D. Harran Vicentino and his Rules of Text Underlay, „The Musical Quarterly” LIX, 1973; M.R. Maniates Vicentino’s „Incerta et occulta scientia” Reexamined, „Journal of the American Musicological Society” XXVIII, 1975; V. Rippe Nicola Vicentino— sein Tonsystem und seine Instrumente, „Die Musikforschung” XXXIV, 1981; F. Sumner The „Stylized canzone”, w: Essays on the Music of J.S. Bach and Others Divers Subjects, księga pamiątkowa G. Herza, red. R. Weaver, Louisville (Kentucky) 1981; M.R. Maniates What’s in a Word? Lnterpreting Vicentino’s Text, w: Music and Civilization, księga pamiątkowa P.H. Langa, red. E. Strainchamps i inni, Nowy Jork 1984; M.R. Maniates Bottrigari versus Sigonio. On Vicentino and His Ancient Music Adapted to Modern Practice, w: Musical Humanism and its Legacy, księga pamiątkowa C.V. Paliski, red. N.K. Baker i B.R. Hanning, Nowy Jork 1992; D. Collins Fugue, Canon, and Double Counterpoint in Nicola Vicentino’s „L’antica musica”, w: Music and the Church, red. G. Gillen i H. White, «Irish Musical Studies» II, Dublin 1993; R.J. Wieczorek „Ut cantus consonet verbis”. Związki muzyki ze słowem we włoskiej refleksji muzycznej XVI wieku, Poznań 1995; M.R. Maniates Nicola Vicentino and the Ancient Greek Genera, księga pamiątkowa W. Wióry, red. Ch.-H. Mahling i R. Seiberts, Tutzing 1997; P. Niedermüller La musica cromatica ridotta alla pratica vicentiniana. Genus, Kontrapunkt und musikalische Temperatur bei Nicola Vicentino, „Neues Musikwissenschaftliches Jahrbuch” VI, 1997; D. Daolmi Don Nicola Vicentino Arcimusico in Milano. Il beneficio ecclesiastico quale risorsa economica prima e dopo il Concilio di Trento: Un caso emblematico, Lucca 1999; Muzyka we Włoszech, cz. 2: Technika polichóralna, «Historia Muzyki XVII w.», red. Z.M. Szweykowski, Kraków 2000; T.R. McKinney Point/Counterpoint. Vicentino’s Musical Rebuttal to Lusitano, „Early Music” XXXIII, 2005; T. McKinney A Rule Made to Be Broken: on Zarlino, Vicentino, Willaert and Parallel Congruent Imperfect Consonances, „Early Music” XLII, 2, 2014; T. McKinney Adrian Willaert and the Theory of Interval Affect: The Musica nova Madrigals and the Novel Theories of Zarlino and Vicentino, Farnham 2010; M. Kirnbauer ”Vieltönigkeit” instead of Microtonality: The Theory and Practice of Sixteenth- and Seventeenth-Century ”Microtonal” Music, w: Experimental Affinities in Music, red. P. de Assis, Leuven 2015; M. Privitera, E. Sciarra Nicola Vicentino: L’antica musica ridotta alla moderna prattica, w: Musico perfetto. Gioseffo Zarlino (1517-1590). La teoria musicale a stampa nel cincquecento, red. L. Zanoncelli, Udine [2018]; M. Kirnbauer „Sonare & cantare le pronuntie delle passioni delle parole”: Annäherungen an Nicola Vicentinos arciorgano, w: „Basler Beiträge zur historischen Musikpraxis” XLI, 2021.