Vallotti, Francesco Antonio

Vallotti Francesco Antonio, *11 VI 1697 Vercelli, †10 (19?) I 1780 Padwa, włoski organista, kompozytor i teoretyk muzyki, Ordo Fratrum Minorum. Uczył się w seminarium w Vercelli, m.in. muzyki u G.A. Bissonego. Mając 18 lat, wstąpił do zakonu franciszkanów (przebywał w klasztorze w Chambery, potem w Crest), w 1720 przyjął święcenia kapłańskie. Studiował w Cuneo u P. Castellaniego st. (filozofia), w 1721 u D.F. Donatiego w Mediolanie (teologia), następnie w Padwie, gdzie od tegoż roku przebywał na stałe i kontynuował studia teologiczne. W Padwie zaprzyjaźnił się z F.A. Calegarim (w latach 1703–27 kapelmistrz bazyliki S. Antonio), który uczył go muzyki. W 1722 został trzecim organistą, w 1727 wicekapelmistrzem, w 1728 zastępcą (maestro sostituto) kapelmistrza G.A. Rinaldiego, a w 1730 kapelmistrzem bazyliki San Antonio. Na stanowisku tym pozostał do końca życia, kierując zespołem śpiewaków i orkiestrą (koncertmistrzem był G. Tartini). Uczniem Vallottiego był krótko G.J. Vogler i prawdopodobnie L.A. Sabbatini. Za życia Vallottiego jego utwory nie były publikowane, rękopisy znajdują się głównie w Archivio della Cappella Antoniana w Padwie.

Na spuściznę kompozytorską Vallottiego składa się ok. 400 utworów, które tworzył na potrzeby bazyliki San Antonio i innych kościołów. Sława Vallottiego jako twórcy muzyki religijnej przekraczała granice Włoch, w Padwie jego utwory wykonywano do końca XIX w. Był znakomitym kontrapunkcistą; pisał zarówno w ścisłym stylu polifonicznym, wywodzącym się z XVI-wiecznej polifonii wokalnej (studiował twórczość Palestriny, C. Porty, M. Asoli, C. de Moralesa, A. Willaerta), jak też wokalno-instrumentalne utwory w stylu koncertującym. Pierwszą grupę reprezentują głównie introity, w większości na 8 głosów (2 chóry 4-głosowe) z basso continuo, oparte na cantus firmus, i antyfony na 4 i 8 głosów z basso continuo, a także m.in. ok. 10 psalmów (na 2 chóry i basso continuo lub 4 głosy a cappella). Partie wokalne w utworach Vallottiego przeznaczone są z reguły na 4- lub 8-głos z podziałem na 2 zespoły, z głosami prowadzonymi solowo lub chóralnie; zgodnie z obowiązującą praktyką głosy wokalne mogły być zdwajane przez instrumenty. W utworach wokalno-instrumentalnych orkiestrę tworzą instrumenty smyczkowe i basso continuo (z reguły 2 organów lub klawesyn), często także 1–2 trąbki (w większości Kyrie, Gloria, Credo, ale np. tylko w 16 psalmach, w których dominuje obsada smyczkowa), 2 rogi, rzadziej oboje. W zmiennych częściach mszalnych dominują arie solowe z towarzyszeniem skrzypiec, oboju, wiolonczeli lub zespołu instrumentalnego. Utwory mają preludia, interludia i postludia, ponadto cechują je częste alternacje niewielkich fragmentów solowych, duetów, tercetów i kwartetów wokalnych oraz chóru. Niektóre, np. Gloria, psalmy, zbudowane są z szeregu zamkniętych epizodów. Liczne fugi ukazują inwencję melodyczną i rytmiczną kompozytora. Wszystkie utwory Vallottiego utrzymane są w harmonice dur-moll.

Jako teoretyk Vallotti należał wraz G. Tartinim i L.A. Sabbatinim do najważniejszych przedstawicieli szkoły padewskiej, skupiającej muzyków i matematyków, zapoczątkowanej przez F.A. Calegariego, od którego przejął pryncypia teorii muzyki, w tym teorii przewrotów akordów. Od 1727 prowadził uczoną korespondencję z G.B. Martinim. Swoje największe dzieło, Della scienza…, nad którym pracował od początku lat 30. XVIII w., poświęcił fundamentalnym problemom muzyki, w dużej mierze zagadnieniom teorii harmonii i kontrapunktu. Traktat ten ma zarówno wartość historyczną, jak i dydaktyczną. Vallotti omówił w nim terminologię muzyczną, skale greckie, kościelne, system dur-moll, kadencje, reguły modulacji, interwały, akordy z dodatkowymi kolejnymi składnikami od nony do kwartdecymy, teorię dysonansu i konsonansu, matematyczne podstawy muzyki i inne elementy muzyczne. Pisał o regułach dobrej kompozycji, technikach kompozytorskich (m.in. stylu a cappella), kontrapunkcie, kanonie, fudze. Vallotti opracował nierównomiernie temperowany strój, umożliwiający grę we wszystkich tonacjach, w którym seria 6 kwint (F–C–G–D–A–E–H) podlega temperacji o 1/6 komatu pitagorejskiego, pozostałe kwinty są czyste. Jednym z ważniejszych zagadnień zgłębionych przez Vallottiego jest relacja między pozycją zasadniczą a przewrotami akordów. Prawdopodobnie Calegari i Vallotti poruszyli tę tematykę niezależnie od J.-P. Rameau; ich system opisał matematyk, fizyk, akustyk i teoretyk muzyki Giordano Riccati (z którym Vallotti korespondował na temat akustyki, relacji muzyki i matematyki, temperacji), „by zademonstrować wbrew opiniom współczesnych matematyków, że muzyka to nie tylko sztuka sentymentalna (…), ale nauka prawdziwie matematyczna” (Saggio sopra le leggi del contrappunto, Castelfranco 1762).

Vallotti wydał drukiem tylko 1. tom Della scienza… (tomy 2–4 pozostały w rękopisach mimo bardzo dobrej opinii Martiniego, który każdy z nich opatrzył przedmową; całość ukazała się dopiero w 1950), ale jego myśl nie pozostała nieznana, w dużej mierze dzięki L.A. Sabbatiniemu, który w Trattato sopra le fughe musicali omówił wyszczególnione przez Vallottiego typy fug (realne, tonalne, imitacyjne), przytaczając liczne przykłady z jego utworów, w La vera idea delle musicali numeriche segnature streścił system teoretyczny Vallottiego, a w Trattato di contrappunto teorię przewrotów akordów. System temperacji Vallottiego cytował m.in. W. Jones w Physiological Disquisitions (Londyn 1781). Jest on wykorzystywany we współczesnym wykonawstwie. Vallotti cieszył się autorytetem i sławą muzycznego erudyty, wysoko cenili go G.B. Martini, A. Lotti, G.J. Vogler, który swoją teorię harmonii i kompozycji wywiódł od myśli Vallottiego. Wzbudzał podziw u współczesnych także jako organista, G. Tartini pisał o nim jako o najwybitniejszym organiście epoki.

Literatura: L.A. Sabbatini Notizie sopra la vita e le opere del rev. P. Francesco Antonio Vallotti, Padwa 1780; O. Wessely Johann Joseph Fux und Francesco Antonio Vallotti, «Jahresgabe der J.J. Fux-Gesellschaft» 1966, Graz 1967; Francescantonio Vallotti nel II centenario dalla morte (1780–1980). Biografia, catalogo tematico delle opere e contributi critici, red. G. Cattin, Padwa 1981; M. Lindley La „Pratica ben regolata” di Francescantonio Vallotti, „Rivista Italiana di Musicologia” XVI, 1981; P. Revoltella A proposito di un inno di Vallotti, „Rassegna veneta di studi musicali” 1985 nr 1; P. Barbieri Martini e gli armonisti „fisico-matematici”. Tartini, Rameau, Riccati, Vallotti oraz S. Hansell Padua Viewed from Bologna. Martini’s Opinion of Calegari and Vallotti Conjectured, w: Padre Martini. Musica e cultura nel Settecento europeo, księga kongresu w Bolonii 1984, red. A. Pompilio, Florencja 1987; P. Barbieri Calegari, Vallotti, Riccati e le teorie armoniche di Rameau. Priorità, concordanze, contrasti, „Rivista Italiana di Musicologia” XXVI, 1991; P. Revoltella Musiche di Vallotti nell’epistolario di Giordano Riccati, w: Contributi per la storia della musica sacra a Padova, red. G. Cattin i A. Lovato, Padwa 1993; M.N. Massaro Francescantonio Vallotti. Un aggiornamento bibliografico, „Il Santo” nr 39, 1999; M.N. Massaro «Cum harmonicis numeris». Polifonia cinquecentesca con il basso numerato di Francescantonio Vallotti, w: Et facciam dolçi canti, księga pamiątkowa A. Ziina, red. B.M. Antolini i in., Lukka 2004; L. Konfic Francescantonio Vallotti’s theoretical system as reflected in Giuseppe Michele Stratico’s theoretical writings on music, w: Barocco padano e musici francescani, II. L’apporto dei maestri conventuali, księga konferencji w Padwie 1–3 VII 2016, red. A. Colzani, A. Luppi, M. Padoan, Padwa 2018.