Urbaniak Michał, *22 I 1943 Warszawa, polski skrzypek, saksofonista (tenor, alt) i kompozytor jazzowy. Gry na skrzypcach uczył się u M. Szaleskiego w Liceum Muzycznym w Łodzi, grę na saksofonie opanował samodzielnie. W końcu lat 50. grał w łódzkich zespołach jazzowych Tiger Rag i Modern Combo. W 1961 rozpoczął studia w klasie skrzypiec T. Wrońskiego w PWSM w Warszawie. Równocześnie zaczął występować z grupą Jazz Rockers Z. Namysłowskiego (nagrania dla PR, występ na Jazz Jamboree w 1961). W 1962 został członkiem zespołu The Wreckers A. Trzaskowskiego, z którym wyjechał na koncerty do Stanów Zjednoczonych (występy na festiwalach w Newport i Waszyngtonie). W latach 1962–64 grał na w kwintecie K. Komedy (m.in. Jazz Greetings from the East, 1964); w 1965 wystąpił w filmie dokumentalnym Jazz aus Polen (reż. J. Majewski). Od 1965 przebywał w Skandynawii, gdzie występował w lokalach i klubach jazzowych. Po powrocie do Polski w 1969 założył Grupę Michała Urbaniaka, którą tworzyli: A. Makowicz, P. Jarzębski, Cz. Bartkowski, W. Karolak oraz wokalistka U. Dudziak (wówczas żona lidera); zespół ten występował na Jazz Jamboree (1969–72) i wielu innych prestiżowych festiwalach (Norymberga, Kongsberg, Molde, Heidelberg). W 1971 Urbaniak został uznany za najlepszego solistę festiwalu jazzowego w Montreux i otrzymał stypendium Berklee School of Music w Bostonie; w tym samym roku wystąpił z międzynarodową grupą Violin Summit podczas Berliner Jazztage. W 1973 nagrał album Parathyphus B (1973) dla zachodnioniemieckiej wytwórni Spiegelei. Przed wyjazdem do Stanów Zjednoczonych dał koncert w Warszawie (Constellation in Concert, 1973). Mimo otrzymanego stypendium nie podjął studiów, koncentrując się na promowaniu własnej muzyki na rynku amerykańskim; dzięki wsparciu J. Hammonda podpisał kontrakt z wytwórnią Columbia, która wydała zarejestrowany wcześniej w Niemczech album Super Constellation (w USA pt. Fusion, 1974). Sukces płyty umożliwił artyście nagranie kolejnych albumów (Atma, 1974, Fusion III, 1975), które zapoczątkowały karierę Urbaniaka i U. Dudziak w Stanach Zjednoczonych. W 1975 zwyciężył w ankiecie krytyków pisma „Down Beat” w kategorii „talent zasługujący na szersze uznanie”, w następnym roku zajął II miejsce w kategorii „skrzypek jazzowy”. W latach 1975–89 kierował zespołem Michal Urbaniak’s Fusion, przez który przewinęło się wielu muzyków amerykańskich, m.in. K. Davis, T. Guerin, H. Williams, R. Burrage, G. Brown, B. Wright, S. Jordan. Grupa ta nagrywała płyty, koncertowała na festiwalach w Newport, Nowym Jorku, Waszyngtonie i klubach jazzowych (Village Vanguard, Village Gate); odbyła też tournée po Europie. W latach 70. i 80. Urbaniak współpracował z gwiazdami jazzu amerykańskiego, m.in. G. Bensonem, L. White’em, L. Coryellem (The Larry Coryell/Michał Urbaniak Duo, 1982, A Quiet Day in Spring, 1984), K. Kirklandem, W. Shorterem, M. Millerem, B. Cobhamem (Live in London, 1988), R. Carterem (Michał Urbaniak Quartet at the Village Vanguard, 1989), J. Zawinulem, S. Grappellim oraz muzykami polskimi, m.in. U. Dudziak, W. Karolakiem, W. Gulgowskim, B. Kawką, Z. Namysłowskim, W. Sendeckim. W 1985 został zaproszony przez M. Davisa do współpracy przy albumie Tutu (zagrał w utworze Don’t Lose Your Mind); w 1987 wziął udział w nagraniu ścieżki dźwiękowej do filmu Siesta (reż. M. Lambert) z muzyką Davisa. W 1986 wystąpił z muzykami amerykańskimi i W. Karolakiem na Jazz Jamboree (po raz pierwszy od wyjazdu z Polski). Od tego czasu coraz częściej pojawiał się na krajowej scenie – w 1989 wziął udział w koncercie Komeda żywy, w 1991 grał na Jazz Jamboree, w 1992 na festiwalu Jazz nad Odrą. W 1992 nagrał Manhattan Man, który przyniósł mu uznanie krytyków i fanów (album znalazł się na III miejscu listy pisma „Down Beat”). W następnych latach ukazały się kolejno: Urbanator, 1994; Urbanator II, 1996; Live in Holy City (z orkiestrą symfoniczną), 1997; Urbaniax, 1998. Urbaniak jest też kompozytorem muzyki do wielu programów telewizyjnych, spektakli teatralnych, filmów fabularnych (m.in. Astonished, reż. J. Khan, 1988; Misplaces, reż. L. Yansen, 1989; Pożegnanie jesieni, reż. M. Treliński, 1990; Szuler, reż. A. Drabiński, 1991) i eksperymentalnych (m.in. w reż. Z. Rybczyńskiego: Schody, 1987; Czwarty wymiar, 1988; Manhattan, 1991); za muzykę do filmu Dług (reż. K. Krauze, 1999) i animowanego Eden (reż. A. Czeczot, 2002) otrzymał nagrody na Polskim Festiwalu Filmów Fabularnych w Gdyni.
Urbaniak, obok Z. Seiferta, jest najwybitniejszym skrzypkiem w historii polskiego jazzu oraz pierwszym muzykiem, który odniósł sukces artystyczny i komercyjny w Stanach Zjednoczonych; jest jedynym skrzypkiem na świecie, który współpracował z M. Davisem. Na początku kariery grał na saksofonie; ok. 1970 powrócił do skrzypiec, które stały się jego głównym instrumentem (po saksofon sięgał sporadycznie). Największe sukcesy odnosił w latach 70. Grał wówczas muzykę fusion, którą wzbogacał motywami melodycznymi, rytmicznymi i skalami zapożyczonymi z polskiego folkloru. W swej grze łączył prawdziwie jazzowe brzmienie (unikał wibrata i ozdobników) z błyskotliwą wirtuozerią. Wykonywał głównie własne tematy (Seresta, Fusion, New York Batsa, Bengal); czasami wprowadzał utwory innych kompozytorów, np. Z. Namysłowskiego, którego Kuyaviak Goes Funky (z płyty Fusion III ) stał się wielkim przebojem. W tym okresie na szeroką skalę wykorzystywał urządzenia elektroniczne; używał, zbudowanych specjalnie dla niego, pięciostrunowych skrzypiec, które łączył z syntezatorem, oraz licznych przetworników brzmienia; był też jednym z pierwszych muzyków na świecie grającym na elektronicznym instrumencie dętym o nazwie lyricon (m.in. Future Talk, 1978). Brzmienie zespołów Urbaniaka w dużym stopniu kształtowała barwa głosu U. Dudziak (śpiewała scatem, stosowała przetworniki elektroniczne) – tematy utworów były często wprowadzane unisono przez skrzypce i śpiew wokalistki.
W 1. połowie lat 80. Urbaniak odszedł od fusion (Music for Violin and Jazz Quartet, 1980, nagrania z Coryellem i z W. Sendeckim) w kierunku muzyki zbliżonej do środkowego nurtu jazzu. W 2. poł. lat 80. zaczął ponownie wykorzystywać syntezatory, samplery oraz sekwencery z systemem MIDI, umożliwiające mu samodzielne wykonywanie i nagrywanie wszystkich partii utworu, a nawet rejestrowanie całych albumów (m.in. Cinemode, 1988; Songs for Poland, 1989); korzystał też ze specjalnej przystawki, pozwalającej modulować frazy skrzypiec za pośrednictwem głosu (uzyskiwał w ten sposób efekt zwany „talking violin”). W następnych latach z powodzeniem podążał za nowymi trendami, łącząc jazz z rytmami hip-hopowymi (m.in. Urbanator). Mika Urbaniak, córka M. Urbaniaka i U. Dudziak, jest cenioną wokalistką, występującą z muzykami jazzu i sceny alternatywnej.
Literatura: R. Waschko Przyspieszony kurs Michała Urbaniaka, „Jazz Forum” 1975 nr 5; J. Byrczek Wszystko widzę przez pryzmat muzyki, „Jazz Forum”, 1977 nr 2; P. Brodowski Urbaniak, „Jazz Forum” 1986 nr 4; B. Milkowski Tajemnice muzyczne Michała Urbaniaka, „Jazz Forum” 1989 nr 1; P. Brodowski Michał Urbaniak Story, „Jazz Forum” 2001 nr 4/5.
