Tomasz z Akwinu

Tomasz z Akwinu, św., *koniec 1225 lub pocz. 1226 zamek Roccasecca (k. Akwinu), †7 III 1274 Fossanova (k. Terraciny), włoski teolog i filozof, OP, zwany doctor communis i doctor angelicus. Pochodził z rodziny hrabiowskiej; po nauce w klasztorze benedyktynów na Monte Cassino studiował od 1239 artes liberales w Neapolu. W 1244 wstąpił do zakonu dominikanów, w latach 1245–48 przebywał w Paryżu, a w latach 1248–52 w Kolonii, gdzie był uczniem Alberta Wielkiego i gdzie w 1250 otrzymał święcenia kapłańskie. Następnie działał jako nauczyciel (baccalaureus biblicus) w Paryżu, w latach 1259–69 w szkołach zakonnych w Bolonii, Perugii, Pizie i Rzymie, równocześnie związany był jako lector curiae z papieskimi dworami Urbana IV w Orvieto (1261–64) oraz Klemensa IV w Viterbo (1265–68). Po ponownym pobycie w Paryżu powrócił w 1269 do Neapolu. Zmarł w klasztorze cysterskim Fossanova w drodze na Sobór Lyoński II. W 1323 kanonizowany przez papieża Jana XXII, w 1567 proklamowany doktorem Kościoła przez Piusa V, a w 1888 patronem uczelni katolickich przez Leona XIII. Tomasz z Akwinu był autorem licznych dzieł scholastycznych z zakresu filozofii i patrystyki, twórcą kierunku filozoficznego, zwanego później tomizmem. Nie pozostawił żadnego dzieła dotyczącego wyłącznie problematyki muzyki, jego uwagi i wypowiedzi o muzyce, niezbyt liczne, pojawiają się jedynie jako krótkie wzmianki rozproszone w różnych pismach; interesowała go głównie problematyka filozofii i estetyki muzyki, teologiczny i liturgiczny aspekt muzyki, w mniejszym stopniu kwestie techniczne. Pisał o istocie i znaczeniu piękna, wyrazu i siły oddziaływania muzyki w kontekście szczególnych wartości muzyki wokalnej, jako czynnika wspomagającego modlitwę (Summa theologica, II/2, kwestia 91, art. 1 i 2; In Isajam expositio, rozdz. 23), o znaczeniu muzyki w nabożeństwie i jej terapeutycznej roli (Summa theologica, III/l, kwestia 83, art. 5 i 6; In psalmos expositio, komentarz do Ps. 32,1–3) oraz w kontekście odrzucenia muzyki instrumentalnej, pobudzającej jedynie odczucie przyjemności (Summa theologica, II/2, kwestia 91, art. 2 i 4). Utrzymywał jednocześnie, że piękno wynika z braku przeciwieństw i jest oparte na harmonii (Quaestio disputata de anima, art. 8 i 11), która odczuwalna jest w muzyce sfer (In libros de coelo et mundo, ks. 2, lekcja 14), w blasku (claritas), a w muzyce słyszalnej wyraża się poprzez consonantia sonorum (In libros de anima, ks. 1, lekcja 9; Summa theologica, I, kwestia 39, art. 8), opartej na proporcjach liczbowych i tworzącej następstwo dźwięków stanowiących doskonałą jedność. Zajmował się też problemem dydaktyki, zaliczając muzykę w poczet nauk quadrivium i wskazując na jej związek z matematyką, zwłaszcza z proporcjami liczbowymi (In libros posteriorum analiticorum exposition ks. 1, lekcja 15 i 41; In libros physicorum, ks. 2, lekcja 5). Interesowało go istotne dla melodii określenie normatywnej jednostki dźwięku, zwanej diesis albo semitonium minus (In libros metaphysicorum, V, lekcja 6, X, lekcja 1 i 3), rozważał ogólne problemy dotyczące interwałów, tonacji, melodyki i rytmiki (In libros politicorum expositio, ks. 8, lekcja 2 i 3). Muzykę ujmował raczej w sensie biegłości i rzemieślniczych umiejętności niż jako sztukę piękną (In libros metaphysicorum, ks. 9, lekcja 7), zwracał jednak uwagę na rolę nie tylko wiedzy, lecz także gustu w procesie poznawania, rozumienia i odczuwania muzyki (In libros ethicorum, ks. 10, lekcja 4).

Pojawiające się w literaturze informacje o autorstwie Tomasza z Akwinu tekstów oficjum rymowanego na Boże Ciało, sekwencji Lauda Sion Salvatorem i hymnów: Pange lingua gloriosi (5. strofa: Tantum ergo Sacramentum), Adoro te devote, Sacris sollemnis i Verbum supernum prodiens (5. strofa: O salutaris hostia) obecnie są zweryfikowane negatywnie; także przypisywany mu dawniej i opublikowane pod jego imieniem przez G. Amellego traktat De arte musica (Mediolan 1880) jest nieautentyczny.

Literatura: P.Th. Schmid Das Kunstschöne in der Kirchenmusik nach den Prinzipien der Summa theologica des heiligen Thomas von Aquin, „Caecilien-Kalender” VIII–X, Ratyzbona 1883–85; L. Janssen Der heilige Gesang nach Thomas von Aquin, „Pastor bonus” V, 1893; L. Raymond Le chant sacré dans l’Eglise Romaine. Etude philosophique d’après Saint Thomas, „Revue Thomiste” XX, XXI, 1912, 1913; W. Grabmann Thomas von Aquin, Monachium 1912, 8. wyd. 1949, wyd. francuskie Paryż 1920; E. de Bruyne La philosophie de St. Thomas, Paryż 1928; Dom C. Lambot, Dom I. Franssen L’office de la Fête-Dieu primitive, texte et melodies, Maredsons 1942; C. Delaissé A la recherche des origins de l’office du Corpus Christi dans les manuscrits liturgiques, „Scriptorium” IV/2, 1950; M.D. Chenu Introduction à l’étude de Saint Thomas d’Aquin, Paryż 1950, 2. wyd. 1954, wyd. polskie, tłum. H. Rosnerowa, Warszawa 1974; S. Bullough St. Thomas and Music, „Dominican Studies” IV, 1951; U. Eco Il problema estetico in Tommaso d’Aquino, Turyn 1956, zrewid. Mediolan 2. wyd. 1970, wyd. w jęz. angielskim Cambridge (Massachusetts) 1988; W. Stróżewski Próba systematyzacji określeń piękna występujących w tekstach św. Tomasza, „Roczniki Filozoficzne” VI/1, Lublin 1958; F. Kovach Die Ästhetik des Thomas von Aquin. Eine genetische und systematische Analyse, Berlin 1961; H. Husmann Zur Überlieferung des Thomas-Offizien, w: Organicae voces, ks. pam. J. Smitsa van Waesberghe, red. P. Fischer, Amsterdam 1963; H.J. Burbach Studien zur Musikanschauung des Thomas von Aquin, «Kölner Beiträge zur Musikforschung» XXXIV, Ratyzbona 1966; P.-M. Gy Le „ Tractatus de musica ” de Jérôme de Moravie et le commentaire de saint Thomas d’Aquin sur „De caelo et mundo” d’Aristote, w: Jérôme de Moravie, un théoricien de la musique dans le milieu intellectuel parisien de XIIIe siècle, materiały z kolokwium w Royaumont 1989, red. M. Pérès i M. Huglo, Paryż 1992; J.-P Torrell Magister Thomas. Leben und Werk des Thomas von Aquin, Fryburg Bryzg. 1995; M. Bernhard Die Thomas von Aquin zugeschriebenen Musiktraktate, Monachium 2006.