Tołstoj, Lew

Tołstoj [tołst’oj] Lew Nikołajewicz, hr., *9 IX (28 VIII) 1828 Jasna Polana (gub. tulska), †20 (7) XI 1910 stacja Astapowo (gub. riazańska, obecnie stacja Lew Tołstoj), rosyjski prozaik, dramaturg, publicysta, myśliciel. Mistrz realizmu psychologicznego ewokującego sugestywną i pełną iluzję rzeczywistości, nie poprzestał na osiągnięciach artystycznych; prowadził działalność oświatową i publicystyczną, był dla współczesnych autorytetem moralnym. Po przebytym na przełomie lat 70. i 80. kryzysie światopoglądowym sformułował tzw. tołstoizm (Spowiedź 1880, Na czym polega moja wiara? 1882–84) — ascetyczną ideę samodoskonalenia i zasadę „niesprzeciwiania się złu przemocą”, nawiązującą do Ewangelii (zwłaszcza Mt 5, 39).

Posiadłość rodzinna Jasna Polana, w której Tołstoj osiadł po ślubie z Sofią Bers (1862), a od 1881 także dom moskiewski Tołstojów były ośrodkami życia intelektualnego i artystycznego; z muzyków bywali tu S. Taniejew i młody A. Goldenweiser, a także wielu innych wykonawców i uczestników domowych koncertów; trzykrotnie (1907, 1909, 1910) gościła w Jasnej Polanie W. Landowska. Muzyka jest jednym z wiodących motywów korespondencji i dzienników Tostoja oraz jego żony, melomanki, z zapałem grywającej na fortepianie, także na cztery ręce z mężem, który posiadł tę umiejętność w młodości jako jedno z ćwiczeń dla „rozwoju woli duchowej” (L. Tołstoj Dzienniki, zapis z 17 VI 1850). Najstarszy syn Tołstoja, Sergiej (1863–1947), komponował i zbierał pieśni.

Niezwykle wrażliwy na muzykę, której istotę widział w irracjonalnym, niemal hipnotycznym działaniu na psychikę człowieka, Tołstoj miał do niej stosunek ambiwalentny i zmienny. We wczesnych utworach zazwyczaj oceniał ją pozytywnie, np. w opowiadaniu Albert (1858), opartym na romantycznej triadzie muzyka-miłość-szaleństwo, „obroną” muzyki jest geniusz artysty (prototypem bohatera był petersburski skrzypek, Rudolf Kiesewetter). Ale już w epopei Wojna i pokój (1863–69) obok „neutralnych” epizodów muzycznych uwagę zwraca relacja z pobytu Nataszy Rostowej w operze, podkreślająca nie piękno muzyki, lecz sztuczność otoczenia i spektaklu ukazanego z perspektywy bohaterki – naiwnie i zarazem ironicznie – przez zastosowanie specyficznego chwytu narracyjnego (tzw. ostranienije); scena znamienna, jeśli zważyć, że tu właśnie Natasza jest kuszona przez uwodziciela Anatola Kuragina. W ten sposób osądza Tołstoj umowność opery, niefortunnie łączącej różne sztuki; z tego też względu nie lubił muzyki programowej. Przedkładał muzykę kameralną nad symfoniczną, domowe muzykowanie nad salę koncertową, folklor i dzieła amatorskie nad profesjonalne. Cenił jednak niektóre dzieła klasyczne i był wielkim miłośnikiem muzyki Chopina (zob. wykaz ulubionych utworów muzycznych w: S. Tołstoj Muzyka w żyzni L.N. Tołstogo 1928).

Najsilniej destrukcyjny wpływ muzyki na osobowość bohatera ukazał w Sonacie Kreutzerowskiej, wnikliwym studium zazdrości małżeńskiej (w tle dostrzec można obsesyjne emocje samego Tołstoja, wywołane egzaltowanym, acz platonicznym uczuciem żony do S. Taniejewa); tytułowe dzieło Beethovena stało się symbolem fatalnej, wręcz demonicznej więzi muzyki z erotycznym pożądaniem. W noweli dostrzeżono interesujący chwyt narracyjny: rzadki przypadek użycia leitmotivu literackiego w funkcji analogicznej do muzycznego (B. Kac, 2003).

Z zasady tołstoizmu wyrósł programowy utylitaryzm sztuki i antyestetyzm Tołstoja, zastąpienie estetyki etyką w traktacie Co to jest sztuka? (1897–98); Tołstoj negował piękno (utożsamiane z przyjemnością) jako zasadę sztuki, której cel widział w łączeniu ludzi w duchu moralno-religijnym; odrzucał dorobek kultury, niespełniający kryterium twórczości zrozumiałej dla wszystkich, w tym dla prostego ludu i „zarażającej” odbiorców tymi samymi uczuciami. Negatywnie odniósł się do dzieł literackich (tragików antycznych, Szekspira, poezji Puszkina, modernistów, nawet części własnych utworów), późnej twórczości Beethovena, Wagnera i wszelkich nowych tendencji w muzyce, preferującej efekty formalne i dostępnej jedynie dla wąskiego kręgu koneserów.

Edycje: Połnoje sobranije soczinienij. Jubilejnoje izdanije, red. W. Czertkow i in., 90 t., Moskwa 1928–58; Połnoje sobranije soczinienij, red. G. Gałagan i in., 100 t., Moskwa 2000–; Dzieła, red. P. Hertz, 14 t., Warszawa 1956–58; Dzienniki, 2 t., przekł. M. Leśniewska, przedm. W. Jakubowski, Kraków 1973; Listy, przekł. M. Leśniewska, przedm. i oprac. R. Luźny, Kraków 1976; Co to jest sztuka?, przekł. M. Leśniewska, przedm. J. Iwaszkiewicz, Kraków 1980 (z dod. polemiki E. Abramowskiego Co to jest sztuka? Z powodu rozprawy Lwa Tołstoja „Czto takoe iskusstwo?”, 1898).

Literatura: N. Kaszkin Lew Nikołajewicz Tołstoj i jego otnoszenije k muzikie, w: Mieżdunarodnyj Tołstowskij almanach, red. P. Siergiejenko, Moskwa 1909; A. Goldenweiser Wblizi Tołstoj. Zapisiza 15 let, 2 t., Moskwa 1923, 2. wyd. 1959, wyd. polskie Tołstoj wśród bliskich, przekł. H. Winawerowa, Warszawa 1934, 2. wyd. 1961; S. Tołstoj Tołstoj i Czajkowskij. Ich znakomstwo i wzaimootnoszenija, w: Istorija russkoj muzyki w issledowanijach i matieriałach, red. K. Kuzniecow, t. 1, Moskwa 1924; T. Kuźmińska Moja żyzń doma i w Jasnoj Polanie, Moskwa 1926, 3. wyd. 1986, wyd. polskie Mój dom i Jasna Polana, przekł. Z. i S. Głowiakowie, Warszawa 1966; S. Tołstoj Muzyka w żyzni L.N. Tołstogo, w: Lew Nikołajewicz Tołstoj. Jubilejnyjsbomik, red. N. Gusiew, Moskwa 1928; S. Tołstaja Dniewniki, 4 cz., Moskwa 1928–36, wyd. polskie Pamiętniki, wybór i przekł. M. Leśniewska, przedm. i przypisy W. Jakubowski, Kraków 1968; I. Ejgies Wozzrienije Tołstogo na muzyku, w: Estietika L. Tołstogo, red. P. Sakulin, Moskwa 1929; G. Abraham Tolstoy and Moussorgsky, „Music and Letters” XII, 1931, przedr. w: Studies in Russian Music, Londyn 1935, 2. wyd. 1968; N. Gusiew, A. Goldenweiser Lew Nikołajewicz Tołstoj i muzyka, Moskwa 1953; W. Szkłowski Lew Tołstoj, Moskwa 1963, wyd. polskie Lew Tołstoj, przekł. R. Granas, Warszawa 1967, 2. wyd. 1982; A. Semczuk Lew Tołstoj, Warszawa 1963, 3. wyd. 1987; D. Green „The Kreutzer Sonata”. Tolstoy and Beethoven, „Melbourne Slavonic Studies” 1, 1967; L. Korabielnikowa Lew Tołstoj o Chopinie, „Annales Chopin” VII 1965–68, Warszawa 1969; Tołstoj w oczach krytyki światowej, wybór P. Hertz, red. H. Krzeczkowski, Warszawa 1972; E. Garden Tschaikovsky and Tolstoy, „Music and Letters” LV, 1974; R. Taruskin Current Chronicle, „The Musical Quarterly” LXII, 1976; Z.G. Paluch i in. Lew Tołstoj i muzyka, Moskwa 1977; B. Sztiejnpress Russkaja litieratura w zarubieżnoj opierie, „Sowietskaja Muzyka” 1985 nr 6; R. Rischin Allegro Tumultuosissimamente. Beethoven in Tolstoy’s Fiction, w: In the Shade of the Gigant. Essays on Tolstoy, red. H. McLean, Berkeley 1989; D. Lowe Natasza Rostowa Goes to the Opera, „Opera Quarterly” VII, 1990; La sonate à Kreutzer, «Cahiers Léon Tolstoi» VI, red. M. Sémon, Paryż 1992, 2. wyd. 1996; M. Eguchi Music and Literature as Related Infections. Beethovens Kreutzer Sonata op. 47 and Tolstoy’s Novella „The Kreutzer Sonata” oraz C. Emerson „What is Art?” and the Anxiety of Music, „Russian Literature” XL, 1996; A. Kępiński Muzyka-słowo-znaczenie. Wokół „Sonaty Kreutzerowskiej” Lwa Tołstoja, w: Dialog sztuk w kulturze Słowian Wschodnich, red. J. Kapuścik, Kraków 2002; B. Kac O poniatii leitmotiwa w litieraturie i muzykie (iz nabludienij nad „Krejcerowoj sonatoj” L. Tołstogo), «Etkindowskije Cztienija» I, St. Petersburg 2003.