Tintoretto Jacopo, właśc. J. Robusti, *między 29 IX a 1 XI 1518 Wenecja, †31 V 1594 Wenecja, włoski malarz, czołowy przedstawiciel weneckiego manieryzmu przełomu odrodzenia i baroku. Lubił teatr i muzykę; w młodzieńczym Damskim koncercie przedstawił w pejzażu grające na różnych instrumentach (portatywie, wiolach, lutniach, piszczałce) i śpiewające (z księgami głosowymi) damy dworu renesansowego, a w mitologicznej scenie Apollo i Marsjasz (oba z ok. 1545) przypomniał słynny muzyczny pojedynek satyra, mistrza gry na antycznym aulosie (tu z podłużną piszczałką), z bogiem muzyki grającym na lirze (tu na wioli). Oba „muzyczne” obrazy wspólnego koncertowania w plenerze, a zwłaszcza muzyczne współzawodnictwo Apolla z Marsjaszem, w sztuce nowożytnej były również tematem dzieł tak wybitnych malarzy, jak: Tycjan, Rafael, P. Perugino, G.B. Tiepolo, J. Ribera, G. Reni, P.P. Rubens. Tintoretto konstruował także instrumenty i projektował kostiumy oraz budował makiety sceniczne z figurkami z wosku w wyszukanych, niemal tanecznych pozach, które oświetlał snopem silnego światła dla wydobycia dramatycznej treści przedstawienia, przenoszonego następnie na płótno. Teatralna aranżacja przestrzeni malarskiej kreowanej według własnej wizji manierystycznego teatru manekinów, dynamika gestów postaci, w powiązaniu z niezwykłą iluzją głębi i ruchu, który „jak fala płynie po obrazie” (M. Rzepińska), czynią sztukę Tintoretta na wskroś nowatorską, nawet wbrew czytelnym wpływom Tycjana i Michała Anioła. Dojrzały, nacechowany dramatyzmem i ekspresją, wielowątkowy styl przede wszystkim religijnych kompozycji malarza, tworzonych dla siedzib bractw charytatywnych (zwłaszcza gigantyczny cykl 56 malowideł dla Scuola di San Rocco) czy instytucji publicznych (monumentalny Raj-Paradiso z 500 figurami wirującymi w kosmicznej przestrzeni w Sali Wielkiej Rady w Pałacu Dożów), bywa porównywany z ówczesną muzyką polifoniczną; dostrzega się analogie szczególnie z polichóralnymi utworami w tzw. stylu concertato dwóch kompozytorów szkoły weneckiej przełomu XVI/XVII w. Andrea i Giovanniego Gabrielich, związanych z bazyliką San Marco, dla której Tintoretto kilkakrotnie opracowywał kartony do nowych mozaik.
Odrębność poetyki i dramaturgia dzieł Tintoretta — z wyreżyserowanymi zagadkowymi perspektywami, sugerowaniem niewymiernej głębi obrazu poprzez układy diagonalne biegnące „poza horyzont czasu” z niezwykłymi efektami światła, wystylizowanymi rytmami blasku i cienia, wyszukaną gamą kolorystyczną — stanowiły inspirację dla kolejnych pokoleń artystów tej miary, co: El Greco, Rubens, Georges de la Tour, Rembrandt czy Delacroix. Uczniami i współpracownikami Tintoretta byli jego córka Marietta, znana malarka portretów i śpiewaczka, oraz syn Domenico, w którego warsztacie kanclerz Jan Zamoyski zamówił obrazy dla kolegiaty w Zamościu.
Literatura: K. Lanckorońska „Paradiso” w Pałacu Dożów, «Prace Sekcji Historii Sztuki i Kultury Towarzystwa Naukowego we Lwowie» II z. 4, Lwów 1932; M. Rzepińska Malarstwo Cinquecenta, Warszawa 1976; R. Pallucchini i P. Rossi Tintoretto. Le opere sacre e profana, 2 t., Mediolan 1982; K. Secomska Tintoretto, «W Kręgu Sztuki», Warszawa 1984; La pittura italiana, red. G. Zufi i F. Castria, Mediolan 1997, wyd. polskie pt. Malarstwo włoskie. Mistrzowie i arcydzieła, Warszawa 1998.
