Thibaut IV z Szampanii

Thibaut [tib’o] IV z Szampanii, de Champagne, le Chansonnier, *30 V 1201 Troyes, †7 VII 1253 Pampeluna, francuski truwer, hr. Szampanii i Brie, król Nawarry. Syn Thibauta III i Blanki z Nawarry; wychowany na francuskim dworze Filipa II Augusta, już w 1214 uczestniczył w bitwie pod Bouvines. Za panowania Ludwika VIII brał udział w oblężeniu w 1224 La Rochelle i w 1226 Awinionu. Po śmierci króla (†1226) stanął przeciw królowej regentce małoletniego Ludwika IX, Blance z Kastylii, wkrótce jednak przeszedł na jej stronę, przez co utracił lenna i naraził siebie na oszczerstwa i pomówienia (posłużono się nawet zniesławieniami zawartymi w pieśniach Huona de la Ferté), a Szampanię na najazdy i zniszczenia. W 1234, po śmierci swego wuja Sancho Mocnego, został królem Nawarry. W latach 1239–40 kierował wyprawą krzyżową do Ziemi Świętej i po klęsce pod Gazą przez pewien czas przebywał w Jerozolimie. Po powrocie do kraju rezydował m.in. w Pampelunie oraz w zamkach w Provins i Troyes. Poparł też króla francuskiego, Ludwika IX, w wojnie z Henrykiem III, prowadząc szereg bitew ze zmiennym szczęściem (np. pod Taillebourgiem i Saintes w 1242). W tym czasie popadł w konflikt z duchowieństwem Nawarry, a nałożony nań interdykt zniesiono w 1248 po jego pielgrzymce do Rzymu.

Thibaut należy do najsławniejszych muzyków i poetów lirycznych 1. połowy XIII w. Jego twórczość, najobfitsza spośród dorobku innych truwerów i przekazywana w licznych źródłach, zyskała wielką popularność dzięki doskonałości formalnej i znacznej wartości artystycznej. O twórczości Thibauta często wspominano, np. w Grandes chroniques de France, w De vulgari eloquentia Dantego, w poemacie Perilhos tractat d’Amour Matfré Ermengaua, w Roman de Méliacin Girardina d’Amiens, a Johannes de Grocheo w Ars musicae przytacza dwie jego pieśni: Chanter m’estuet jako przykład cantus versualis i Ausi com l’unicorne sui jako cantus coronatus.

Z bogatego dorobku Thibauta, liczącego według niektórych świadectw 541 przekazów tekstów poetyckich i 410 melodii, do dziś zachowało się 70 utworów (większość z melodiami), w tym 9 niepewnego autorstwa. Główną część tej twórczości stanowi 36 chansons courtoises (dworskie i miłosne), 2 pastourelles (J’aloie l’autrier errant i L’autrier par la matinee), 10 pieśni religijnych, wśród nich 4 krzyżowe (Seignor, sachiés, qui or ne s’en ira z lat 1235–39, Au tens plain de félonie z 1239, Li dous penser z lat 1239–40 i Dame, ensi est qu’il m’en convient aler), 4 maryjne (De chanter ne me puis tenir, De grand travail, Du tres douc nom i Mauvais arbres), lai (Comencerai) i serventois (Dieus est ensi conme est li pelicans). Osobną grupę tworzy 14 kompozycji pisanych wspólnie z innymi autorami: 8 jeux-parties (w tym m.in. Sire, loez moi a loisir z Raoulem de Soissons), 3 tensons (Dame, merci, une rien vous demant, Phelipe, je vous demant/Ce qu’est i Robert, veez de Pieron), 2 débats (L’autre jour i Phelipe, je vous demant/Dui amant) i chanson w formie dialogu (Par Dieu, sire de Champaigne et de Brie z Philipem de Nanteuil).

Pieśni Thibauta charakteryzuje różnorodna struktura zwrotkowa o zróżnicowanej liczbie strof (chansons – 5, formy dialogowe – 6), z rzadko stosowanymi refrenami. Znaczną większość pieśni cechuje Barform, niekiedy bez powtórzeń, sylabiczność, przewaga modi autentycznych, linia melodyczna wznosząca się i rozwijająca najczęściej w granicach od septymy do undecymy, a notacja niektórych pieśni wskazuje na zastosowanie rytmiki menzuralnej, chociaż w tym względzie źródła wykazują dużą różnorodność. Liczne pieśni, zwłaszcza jeux-parties i inne formy dialogowe, czerpią wzory budowy poetyckie i melodie z wcześniejszych utworów m.in. Blondela de Nesle, Guy’a de Coucy i Moniota d’Arras. Z kolei wiele pieśni Thibauta służyło jako modele (De bone amour, Empereres ne rois n’ont nul pooir /Encontre) wykorzystywane niekiedy nawet kilkakrotnie (np. chansons: Tuit mi desir, Ausi corn l’unicorne sui i Tant ai Amours oraz jeux-parties: Bon rois Thibaut, sire i Phelipe, je vous demant/Ce qu’est) przez różnych kompozytorów, zaś do melodii często tworzono kontrafaktury (np. Jaque de Cambrai, Adam de La Bassée, Jehan de Maisons, Raoul de Soissons, Guillaume le Vinier i szereg chansons anonimowych). Za twórców niektórych utworów o autorstwie niepewnym uchodzą również: Chastelain d’Arras, Gace Brulé, Jehan de Trie, Jehan de Braine i Perrin d’Angicourt.

Literatura: H. Petersen Dyggve Onomastique des trouvères, „Annales Academiae Scientiarum Fennicae” seria B, XXX/1, 1934, przedr. Nowy Jork 1973; H. Spanke Der Chansonnier du Roi, „Romanische Forschungen” LVII, 1943; Th. Karp A Lost Medieval Chansonnier, „The Musical Quarterly” XLVIII, 1962; H. van der Werf The Chansons of the Troubadours and Trouvères. A Study of the Melodies and their Relation to the Poems, Utrecht 1972; H.-H.S. Räkel Drei Lieder zum dritten Kreuzzug, „Deutsche Vierteljahrsschrift für Literaturwissenschaft und Geistesgeschichte” XLVII, 1973; S. Ranawake Höfische Strophenkunst. Vergleichende Untersuchungen zur Formentypologie von Minnesang und Trouvèrelied, Monachium 1976; M.R. Dolly, R.J. Cormier Aimer, souvenir, souffrir. Les chansons d’amour de Thibaut de Champagne, „Romania” XCI, 1978; A. Arens Traditionelles und Originelles bei Thibaut IV von Champagne. Die Kanzone „Por conforter ma pesance”, w: Romania cantat, t. 2, ks. pam. G. Rohlfa, red. F.J. Oroz Arizcuren, G.B. Bucciol i I. Monreal-Wickert, Tybinga 1980; C. Brucker Conventions, variations et innovations stilistiques dans la poésie lyrique du XIIIe siècle. Thibaut de Champagne, w: Le génie de la forme, ks. pam. J. Mourota, Nancy 1982; Thibaut de Champagne. Prince et poète au XIIIe siècle, red. Y. Bellenger i D. Quéruel, Lyon 1987; C. Taittinger Thibaut le Chansonnier, Comte de Champagne, Paryż 1987; R. Pensom Thibaut de Champagne and the Art of the Trouvère, „Medium Aevum” LVII, 1988.