Tannhäuser

Tannhäuser [tˊanhojz^er], *ok. 1200, †po 1266, niemiecki minnesinger. Informacje o jego życiu nie są pewne, stąd przypuszczenia, że może być postacią legendarną. Pochodził prawdopodobnie z Górnego Palatynatu, a określenie „Der” dodawane niekiedy w źródłach przed jego imieniem sugerować może szlachecki rodowód. W latach 1228–33 brał udział w wyprawie krzyżowej i w wojnie cypryjskiej ces. Fryderyka II. Następnie przebywał w Wiedniu, związany z dworem ks. Fryderyka II Austriackiego, a po jego śmierci od 1246 wędrował odwiedzając dwory króla Henryka VII, ks. Ottona II Bawarskiego, króla Konrada IV, margrabiego Brandenburgii i innych mecenasów z północno-wschodnich Niemiec.

Przyjmuje się, że twórczość poetycka Tannhäusera obejmuje 6 Leiche (w tym najpóźniej datowany Leich VI – po 1266), 6 pieśni miłosnych, 3 tony recytacyjne (Sprüche), pieśń krzyżowców (lub pieśń pielgrzymią z 1228), kilka poematów gnomicznych i inne, w większości bez nut. Melodie do niektórych tekstów znajdują się w późniejszych rękopisach. Tannhäuser tworzył klasyczną, dworską lirykę o różnorodnym wyrazie, pieśni taneczne, w których pojawiają się wpływy Neidharta von Reuental, a niektóre jego tony recytacyjne wykorzystywane były przez meistersingerów aż do XVII w. Do najbardziej znanych należą: Hie vor do stuont min Dine also z dodaną melodią, opartą na tzw. Hofton, Staeter dienest der ist guot z zachowanym incipitem melodii, ale ze zmienionym tekstem, oraz Ich lobe ein Wip, diu ist noch bezzer banne guot, na której wzorowany jest łaciński conductus Syon egredere nunc de cubilibus. Autorstwo zachowanej pieśni pokutnej Ez ist hivte eyn wunnychlicher Tac oraz przypisywanych mu 2 tonów: „Tanhusers heupt Ton oder gulden Ton” i „Langer Ton” jest wątpliwe. Z osobą Tannhäusera wiąże się niemiecka legenda literacka, zapoczątkowana w połowie XV w. przez Hermanna von Sachsenheim i wykorzystywana zwłaszcza w XIX w., m.in. przez J.L. Tiecka, H. Heinego, C. Brentano, E. Geibela i E. Grisebacha oraz w operach R. Wagnera i C.A. Mangolda.

Literatura: H. Spanke Eine neue Leich-Melodie, „Zeitschrift für Musikwissenschaft” XIV, 1931–32; M. Lang Tannhäuser, Lipsk 1936; K. Winkler Literatur-Geschichte des oberpfälzisch-egerländischen Stammes, Kallmünz 1940; H. Kuhn Minnesangs Wende, Tybinga 1952, 2. wyd. 1967; K.H. Bertau Sangverslyrik. Über Gestalt und Geschichtlichkeit mittelhochdeutscher Lyrik am Beispiel des Leichs, Getynga 1964; R.J. Taylor The Art of the Minnesinger, 2 t., Cardiff 1968; J.W. Thomas Tannhäuser. Poet and Legend, Chapel Hill 1974; C. Petzsch Tannhäusers Lied IX in C und im Cgm 4997. Adynatonkatalog und Vortragsformen, „Euphorion” LXXV, 1981; J. Kühnel Der Minnesänger Tannhäuser. Zu Form und Funktion des Minnesangs im 13. Jahrhundert oraz H. Ragotzky Minnethematik, Herrscherlob und höfischer Maitanz. Zum I. Leich des Tannhäusers, w ks. pt. Ergebnisse der XXI. Jahrestagung des Arbeitskreises „Deutsche Literatur des Mittelalters”, red. H. Langer, «Deutsche Literatur des Mittelalters» IV, Greifswald 1989; Repertorium der Sangsprüche und Meisterlieder, t. 5, red. F. Schanze i B. Wachinger, Tybinga 1991; R. Bleck Tannhäusers Aufbruch zum Kreuzzug. Das Busslied der Jenaer Liederhandschrift, „Germanisch-Romanische Monatsschrift” XLIII, 1993; B. Wachinger Vom Tannhäuser zur Tannhäuser-Ballade, „Zeitschrift für deutsches Altertum und deutsche Literatur” CXXV, 1996; H. Kischkel Tannhäusers heimliche Trauer, Tybinga 1998; J. Schrenk Tannhäusers Heimat, Gunzenhausen 2003.