Stryjeńska Zofia z d. Lubańska, *13 V 1891 Kraków, †28 II 1976 Genewa, polska malarka, graficzka. Była żoną Karola Stryjeńskiego (*19 I 1887 Kraków, †21 XII 1932 Zakopane), architekta, rzeźbiarza, inspiratora stylu zakopiańskiego w plastyce i budownictwie. W jego krakowskiej oficynie „Fala” ukazał się m.in. bibliofilski tomik poetycki K. Iłłakowiczówny Rymy dziecięce (1922) z zabawnymi rysunkami Stryjeńskiej. Inspirując się zawartością pierwodruku, K. Szymanowski napisał 20 „drobniutkich piosenek” do wierszy tego cyklu (1922–23). Wielki rozgłos przyniósł malarce udział w 1925 w Międzynarodowej Wystawie Sztuki Dekoracyjnej w Paryżu. Za prezentowane prace do polskiego pawilonu (według projektu architektonicznego K. Stryjeńskiego i J. Czajkowskiego) otrzymała 4 nagrody Grand Prix: za dekorację malarską — 6 panneau decoratifs ilustrujących polskie życie na wsi zgodnie z porami roku, za okolicznościowy plakat, za tkaniny i za ilustracje książkowe, a także Diplome d’Honneur w dziale projektów zabawek i tytuł kawalera Orderu Legii Honorowej. Stryjeńska, dziś na nowo odkrywana (wielka retrospektywna wystawa 2008 w Krakowie), była jedną z najoryginalniejszych artystek okresu międzywojennego. Urokliwa baśniowość jej prac, niezwykła fantazja, zamiłowanie do stylizacji w duchu art déco, poczucie piękna formalnego w dynamicznych, sugestywnie nakreślonych, niejednokrotnie alegorycznych wizjach inspirowanych sztuką narodową, tworzonych „w rodzimej, swojskiej melodii i rytmice” (M. Grońska, 1991), sprzyjały podejmowaniu przez artystkę także zamówień inscenizacyjnych. Specyficzne rozwiązania dekoracyjne, pełne prostoty, blasku i urody kostiumy, dobrze „grały” w inscenizacjach: teatralnych (do Balladyny J. Słowackiego, Kraków 1927), operowych (do Turandot G. Pucciniego, Warszawa 1932) i baletowych. W maju 1935 w salach Instytutu Propagandy Sztuki wśród eksponowanych prac Stryjeńskiej pojawiły się projekty dekoracji i kostiumów do Harnasiów K. Szymanowskiego. Przewidziane na premierę w Operze paryskiej 27 IV 1936, nie zostały wykorzystane w przedstawieniu, a jedynie pokazane na towarzyszącej spektaklowi wystawie w salach Orbisu, w sąsiedztwie Palais Garnier. Nowe projekty opracowała malarka dla Teatru Wielkiego w Warszawie (1 X 1938), a następnie dla objazdowego Zespołu Baletów Polskich występującego m.in. na scenie teatru Mogador (luty 1939) w Paryżu. W Muzeum Teatralnym w Warszawie zachowało się 17 efektownych, akwarelowych rysunków, w sposób trafny charakteryzujących postacie ze sceny — mimo daleko idącej stylizacji. Prace Stryjeńskiej, bliskie i drogie K. Szymanowskiemu, wisiały też w zakopiańskiej Atmie. To o nich z podziwem pisał, jako o „przepysznych ilustracjach” i „prześlicznych obrazkach” inspirowanych m.in. folklorem podhalańskim, w których Stryjeńska „tak świetnie wykazała głęboko intuicyjne odczucie góralszczyzny” (artykuł O muzyce góralskiej, „Pani” 1924 nr 8/9). Kompozytor, kontemplując ich piękno, pisał w przedmowie do Muzyki Podhala S. Mierczyńskiego (Lwów 1930) o „jaskrawo niezmiernej plastyce i barwności dawnego góralskiego życia”. W tym luksusowo wydanym zbiorze artystka zamieściła 9 kompozycji wraz z kilkuwierszowymi cytatami z pieśni góralskich i 5 barwnych przerywników w tekście (9 ilustracji potem w tece Tatry i górale, Lwów 1933). Zbliżone w nastroju, kompozycji i charakterze są także cykle: Na góralską nutę (Warszawa 1930), Obrzędy polskie (Warszawa 1931) i Gusła Słowian (Warszawa 1934) z tekstami i ozdobnikami Stryjeńskiej. Ich znakomity poziom edytorski, wydania w językach obcych, a potem także serie pocztówek przyczyniły się nie tylko do spopularyzowania stylu, w którym rysunek i kolor mają zasadnicze znaczenie, ale i znajomości wierzeń, zwyczajów, typów regionalnych czy tańców (teka Tańce polskie, Kraków 1929 z parami w strojach ludowych w tańcach: Góralskim, Krakowiaku, Kołomyjce, Kujawiaku, Mazurze, Oberku, Polce, Polonezie, Zbójnickim i Żydowskim, z przykładami nutowymi i pieśniami zestawionymi przez Z. Jachimeckiego). Oddanie ruchu, typu tańca, dążenie do „umuzycznienia” kompozycji, były zbieżne z postulatami członków stowarzyszenia Rytm (zwłaszcza W. Skoczylasa), a także nawiązywały do prostoty i atrakcyjności propozycji z kręgu Polskiej Sztuki Stosowanej i Warsztatów Krakowskich, współtworzonych przez męża malarki. Niestety, nie zachował się w oryginale bardzo celny, karykaturowy portret K. Szymanowskiego autorstwa Stryjeńskiej, z sercem na pięciolinii, z czasu gdy rozpoczynał pracę nad baletem (znamy go jedynie z reprodukcji z 1924). W tym czasie artystka napisała także artykuł Refleksje przeciętnego słuchacza podczas koncertu Szymanowskiego wydany w miesięczniku „Pani” (1924 nr 6/7). Z obojgiem Stryjeńskich łączyły K. Szymanowskiego głębokie więzy przyjaźni. Kompozytor zaliczał ich do kręgu entuzjastów ludu Skalnego Podhala, żartobliwie nazywanych przez niego „pogotowiem ratunkowym kultury góralskiej”. Wspólnie uczestniczyli w spotkaniach towarzyskich, uroczystościach góralskich, poznawali oryginalną sztukę Podhala, zachwycając się jej „barbarzyński pięknem”. Kompozytor doceniał wpływ K. Stryjeńskiego na swoją twórczość (powstawanie Harnasiów), jego zaangażowanie w organizowanie artystycznych przedsięwzięć w Zakopanem jako dyrektora Szkoły Przemysłu Drzewnego (1922–27), a następnie w Warszawie jako współtwórcy i dyrektora Instytutu Propagandy Sztuki. Szymanowski uczestniczył 19 XII 1931 w otwarciu Instytutu Propagandy Sztuki (zabrał głos w imieniu środowiska muzycznego) i jego działalności (miejsce ulubionych spotkań i wieczorów muzycznych, w tym koncertu inauguracyjnego 16 II 932, który był jednocześnie koncertem kompozytorskim Szymanowskiego, a który kompozytor we wspomnieniu pośmiertnym o K. Stryjeńskim uznał za „jedno z najmilszych wspomnień mego artystycznego życia”).
Literatura: Z. Stryjeńska Chleb prawie że powszedni. Pamiętnik, 2 t., oprac. M. Grońska, Warszawa 1995; Pamięci Karola Stryjeńskiego (wspomnienia K. Szymanowskiego, J. Czapskiego, W. Jastrzębowskiego, R. Malczewskiego, W. Skoczylasa, M. Sterlinga, J. Warchałowskiego i K. Wierzyńskiego), „Wiadomości Literackie” 1933 nr 5; Z. Stryjeńska Kostiumy do „Harnasiów” Karola Szymanowskiego, „Skamander” 1935 nr 63; A. Okońska Malarki polskie, Warszawa 1976; D. Suchocka O sukcesie Zofii Stryjeńskiej, „Biuletyn Historii Sztuki” 1981 nr 4; M. Grońska Zofia Stryjeńska, Wrocław 1991; Zofia Stryjeńska 1891–1976, katalog wystawy (X 2008–I 2009), red. Ś. Lenartowicz, Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków 2008.
