Stojowski Zygmunt Denis Antoni Jordan de, *8 IV 1870 (nie 1869) Strzelce (k. Kielc), †5 XI 1946 Nowy Jork, polski kompozytor, pianista, pedagog i pisarz. Matka kompozytora Maria, z domu Bogdańska (†1925), pianistka-amatorka, była jego pierwszą nauczycielką gry na fortepianie. Ojciec Alfred był ziemianinem (†1895). Ok. 1880 rodzina Stojowskich przeniosła się do Krakowa. Mając 13 lat Stojowski wystąpił po raz pierwszy na koncercie w salonie księżnej Marceliny Czartoryskiej, wykonując z orkiestrą III Koncert fortepianowy Beethovena. W Krakowie pobierał lekcje gry na fortepianie u A. Kołaczkowskiego i H. Bobińskiego oraz studiował kompozycję u W. Żeleńskiego. W latach 1887–89 Stojowski kontynuował studia w Paryżu w Conservatoire National u L. Diemera (fortepian), L. Delibesa (kompozycja) i Th. Dubois (harmonia). W 1889 uzyskał w konserwatorium I nagrodę z kompozycji oraz jedną z trzech I nagród z gry na fortepianie. Stojowski kończył również Faculte des Lettres na Sorbonie. Dalsze studia muzyczne odbywał u W. Górskiego w dziedzinie kameralistyki, a w 1891 rozpoczął lekcje gry na fortepianie u I.J. Paderewskiego; zdaniem Stojowskiego ci dwaj pedagodzy wywarli na niego największy wpływ. W 1898 zdobył I nagrodę za Symfonię d-moll op. 21 na konkursie kompozytorskim im. I.J. Paderewskiego w Lipsku.
W 1905 Stojowski osiadł w Nowym Jorku, gdzie kierował wydziałem fortepianu nowego Institute of Musical Art, włączonego później do Juilliard School of Music. Jesienią 1911 opuścił instytut i podjął pracę pedagogiczną w Von Ende School of Music, gdzie uczył do 1918; w tymże roku ożenił się ze swoją byłą uczennicą, peruwiańską pianistką Louisą Mathilde Morales-Macedo (1890–1982); w 1939 przyjął obywatelstwo amerykańskie.
Stojowski występował z recitalami w całej Europie, Ameryce Północnej i Południowej, koncertował także z najznakomitszymi orkiestrami swoich czasów. Po I wojnie światowej gościł w Polsce tylko raz, w X 1929, kiedy zagrał to swój II Koncert fortepianowy w Filharmonii Warszawskiej. Jego kompozycje fortepianowe były wykonywane i nagrywane przez najsłynniejszych wówczas muzyków. Jako pedagog Stojowski był bardzo wysoko ceniony; w X 1923 otworzył własne Stojowski Studios na Manhattanie. W latach 1924–45 prowadził letnie kursy mistrzowskie w różnych miastach Stanów Zjednoczonych, w Kanadzie oraz w Ameryce Południowej. Stojowski intensywnie działał w amerykańskiej Polonii w latach I wojny światowej i po odzyskaniu niepodległości w 1918; w dowód uznania w 1926 otrzymał order Polonia Restituta, po I wojnie światowej również rząd USA przyznał mu Distinguished Service Medal.
Twórczość Stojowskiego wzorowana jest na muzyce romantycznej, głównie na kompozycjach Chopina i Griega. Cechuje ją liryczny wyraz, prymat melodii opartej na harmonii dur-moll, chromatyka, faktura homofoniczna oraz występowanie stylizacji tańców, zwłaszcza mazurka i krakowiaka, ale też innych – np. kompozycja Danses humoresques op. 12 zawiera 6 tańców: polonez, walc, 2 mazurki, krakowiak i kozak. Miniatury fortepianowe Stojowskiego skomponowane są najczęściej w formie ABA lub tematu z wariacjami (np. Thème cracovien varié op. 26 to 9 wariacji na temat popularnego krakowiaka Bartoszu, Bartoszu). Koncerty fortepianowe Stojowskiego wyróżnia bogatsza harmonika oraz wirtuozowska faktura, np. w I Koncercie op. 3 występują figuracje w podwójnych dźwiękach, tryle, tremola, szeregi oktaw i akordów, arpeggia i pasaże akordowe. W późnych utworach Stojowskiego zaznaczają się wpływy impresjonizmu (akordy kwintowo-kwartowe, paralelne współbrzmienia i skala całotonowa) oraz większe zróżnicowanie barw instrumentów. W II Koncercie fortepianowym op. 32 (utworzonym z 3 części attacca: Prolog–Scherzo–Wariacje) kompozytor wzbogacił koloryt orkiestry tembrem harfy i instrumentów perkusyjnych.
Działalność Stojowskiego na rzecz kultury polskiej w Stanach Zjednoczonych zasługuje na najwyższe uznanie. Przez ponad 20 lat pełnił on funkcję przewodniczącego Koła Polskiego w Nowym Jorku, należał też do grona członków-założycieli American-Polish Chamber of Commerce and Industry, był założycielem Polish Institute of Arts and Letters (działającego w latach 1932–37), członkiem Komisji Doradczej Rady Narodowej Fundacji Kościuszkowskiej oraz autorem licznych artykułów o muzyce i polskiej historii. W 1940 założył i został przewodniczącym Polish Musicians’ Committee, który pomagał muzykom polskim znajdującym się na uchodźstwie w Europie Zachodniej, był także przewodniczącym komitetu Paderewski Testimonial Fund oraz 1946 prezesem tygodnika „The Polish Review”, wydawanego z pomocą Ośrodka Informacji Rządu Polskiego.
Literatura: J. Reiss Statkowski, Melcer, Młynarski, Stojowski, Łódź 1949; S. Dybowski Zapomniany Zygmunt Stojowski, „Ruch Muzyczny” 2002 nr 9; J.A. Herter The Life of Zygmunt Stojowski, Annotated Catalogue of Music by Zygmunt Stojowski, Writings by Zygmunt Stojowski oraz Zygmunt Stojowski. A Bibliography, „Polish Music Journal” t. V, 2002 nr 2, nr specjalny (czasopismo on-line).
Kompozycje:
(tylko wydane, większość rękopisów znajduje się w Zygmunt and Louisa Stojowski Collection w Polish Music Center przy University of Southern California w Los Angeles)
Instrumentalne:
Kadencja do III Koncertu c-moll Beethovena na fortepian, 1883, wyd. Paryż 1913
2 pensées musicales op. 1 na fortepian, 1889, Paryż 1889, nr 1 Mélodie, oprac. Ch. Lifka na skrzypce i fortepian, 1905, wyd. Moguncja 1905
2 caprices-études op. 2 na fortepian, 1889, wyd. Paryż 1889
Koncert fortepianowy fis-moll op. 3, 1890, wyd. Londyn 1893
Wariacje i fuga op. 6 na 2 skrzypiec, altówkę i wiolonczelę, 1890, wyd. Londyn 1891Suita Es-dur na orkiestrę op. 9, 1891, wyd. Londyn 1893
3 intermèdes op. 4 na fortepian, 1891, wyd. Lipsk 1891
3 morceaux op. 8 na fortepian, 1891, wyd. Londyn 1892, nr 3 Serenada, transkrypcja A. Kaiser na skrzypce i fortepian pt. Aubade 1910, wyd. Lipsk 1910
4 morceaux op. 5 na fortepian, 1893, wyd. Londyn 1894
Danses humoresques op. 12 na fortepian, 1893, wyd. Lipsk 1893–94
Sonata G-dur op. 13 na fortepian i skrzypce, 1893, wyd. Londyn 1894
Sonata A-dur op. 18 na fortepian i wiolonczelę, 1895, wyd. Londyn 1895–96
3 morceaux op. 15 na fortepian, 1896, wyd. Londyn 1896
I Symfonia d-moll op. 21, 1898, wyd. Lipsk 1901
2 caprices op. 16 na fortepian, 1898, wyd. Londyn 1898
Concerto in G op. 22 na skrzypce i orkiestrę, 1899, wyd. Boston 1908
Auf Sturm und Stille op. 29 na fortepian, ok. 1900, wyd. Lipsk 1908
5 miniatur op. 19 na fortepian, 1900, wyd. Londyn 1905
Dumka op. 17 na fortepian, 1900, wyd. Warszawa 1911
Rhapsodie symphonique op. 23 na fortepian i orkiestrę, 1900, wyd. Lipsk 1904–07
Polnische Idyllen op. 24 na fortepian, 1901, wyd. Lipsk 1901, z tego nr 4 Wizja taneczna oraz nr 5 Po kiermaszu, oprac. S. Szpinalski, wyd. Kraków 1952
Romans op. 20 na skrzypce i orkiestrę, 1901, wyd. Lipsk 1901
4 morceaux op. 26 na fortepian, 1902, wyd. Lipsk 1903
Romantische Stücke op. 25 na fortepian, 1902, wyd. Lipsk 1902
Fantazja op. 27 na puzon i fortepian, 1905, Paryż 1905, oprac. na altówkę i fortepian: M. Szaleski, wyd. Kraków 1953, B. Hubisz-Sielska, wyd. Kraków 2003
2 mazurki op. 28 na fortepian, 1908, wyd. Lipsk 1908
3 esquisses op. 30 na fortepian, 1908, wyd. Lipsk 1908
II Koncert fortepianowy As-dur op. 32, 1910, wyd. Paryż 1914
Poème d’été op. 36 na fortepian, 1910 (?), wyd. Nowy Jork 1910
Fantazja op. 38 na fortepian, 1910, wyd. Paryż 1912
2 feuillets d’album na fortepian, 1911, wyd. Londyn 1911
II Sonata E-dur op. 37 na fortepian i skrzypce, 1911, wyd. Paryż 1912, cz. 3 Arietta i cz. 2 Intermezzo, oprac. E. Umińska, wyd. Kraków 1953, 2. wyd. 1988
3 études de concert op. 35 na fortepian, 1912, wyd. Paryż 1912
Konzertstück op. 31 na wiolonczelę i orkiestrę, 1913, wyciąg na wiolonczelę i fortepian wyd. Paryż 1922
Aspirations – Poèmes op. 39 na fortepian, 1914, wyd. Paryż 1914
Intermède lyrique op. 41 nr 1 na fortepian, 1922, wyd. Paryż 1922
12 Exercises for Strengthening the 3rd, 4th and 5th Fingers na fortepian, w: Master School of Modern Piano Playing and Virtuosity A. Jonása, 1922, wyd. Nowy Jork 1922
Scherzo-Caprice op. 41 nr 2 na fortepian, 1933, wyd. Paryż 1933
Variations et fugue sur un thème original op. 42 na fortepian, 1933, wyd. Paryż 1933
Romans op. 43 na fortepian, 1941, wyd. Nowy Jork 1941
Kołysanka w hołdzie dla Paderewskiego na fortepian, 1941, wyd. Londyn 1942
Dumka na fortepian, wyd. Nowy Jork 1945
Wokalne i wokalno-instrumentalne:
pieśni:
A Stella, sł. P.R. Hirsch oraz Chanson de mer, sł. S. Prudhomme, ok. 1890, wyd. Londyn
Krakowiak, sł. E. Wasilewski, ok. 1890, wyd. Londyn 1895
5 pieśni/5 mélodies op. 11, sł. A. Asnyk, ok. 1890, wyd. Lipsk 1895
La flûte muette, sł. P.R. Hirsch, 1897, wyd. Londyn 1898
Sérénade, sł. A. Asnyk, ok. 1910, Paryż 1913
6 pieśni op. 33, sł. K. Tetmajer, tekst pol. i fr., wyd. Paryż 1911, nast. wyd. pt. Euphonies, tekst fr. i ang., wyd. Nowy Jork 1921
Euphonies — Ce furent là des heures douces, sł. Viellé-Griffin, ok. 1920, wyd. Paryż 1922
zbiory polskich pieśni: Chansons polonaises, 20 polskich pieśni ludowych oraz 5 kolęd, ok. 1920, wyd. Paryż 1927
Memories of Poland, 27 polskich pieśni ludowych, kolęd, pieśni patriotycznych i religijnych, ok. 1915–20, wyd. Nowy Jork 1937.
utwory chóralne:
Le printemps op. 7, kantata na chór i orkiestrę, sł. Horacy, 1895, part. Londyn 1895, głosy i wyciąg fortepianowy, wyd. Londyn 1905, partytura i głosy wyd. Los Angeles 2004
Modlitwa za Polskę/Prayer for Poland op. 40, kantata na sopran, bas, chór, orkiestrę i organy, sł. Z. Krasiński, 1915, wyd. głosów i wyciągu fortepianowego Nowy Jork 1915, partytura i głosy wyd. Los Angeles 2004
Prace:
ponad 50 artykułów, m.in. Recollections of Brahms, „The Musical Quarterly” XIX, 1933
Evolution of Style and Interpretation in Piano Literature, „Keyboard” II, 1940 nr 4
The Chopin Mazurkas, Zygmunt and Louisa Stojowski Collection, rkp. 1945–46
Paderewski as I Knew Him, „The Polish Review” 2004 nr 4
co najmniej 10 „lekcji mistrzowskich” dla czasopisma „The Etude”
