Stefani, Steffan, Steffani Jan, Johann, Jean, *ok. 1750 Czechy (Praga?), †23 (nie 24) II 1829 Warszawa, kompozytor, dyrygent, skrzypek czeskiego pochodzenia. Jego nazwisko notowano w aktach dworu króla Stanisława Augusta Poniatowskiego jako Steffan, Steffani, Steffani de Prague, w innych (późniejszych) źródłach jako Stefani lub Stephani, rzadziej Steffani. Wykształcenie ogólne i początkowe muzyczne odebrał w Pradze u oo. benedyktynów; studia muzyczne prawdopodobnie kontynuował we Włoszech. Ok. 1766 był muzykiem i kapelmistrzem orkiestry pułku im. Kinskich w Wiedniu, a następnie skrzypkiem w orkiestrze dworskiej cesarza Józefa II. Prawdopodobnie w 1773 przybył wraz z innymi muzykami czeskimi do Warszawy, gdzie od 1779 był zatrudniony jako kapelmistrz i koncertmistrz 9-osobowej „kapeli wiedeńskiej” na dworze Stanisława Augusta Poniatowskiego. W 1780 zespół wszedł w skład nowo powstałej orkiestry królewsko-teatralnej (orkiestry Jego królewskiej Mości), w której Jan Stefani grał w grupie pierwszych skrzypiec na pewno do 1787, a prawdopodobnie do rozwiązania zespołu w 1795, po czym nadal był wspierany z królewskiej kasy (w X 1797 otrzymał odprawę). Był także, z przerwami, do końca życia kapelmistrzem w katedrze św. Jana Chrzciciela; sporadycznie prowadził chóry innych kościołów w Warszawie. Od połowy lat 90. okazjonalnie dyrygował w Teatrze Narodowym w Warszawie, a w latach 1799–1818 był pierwszym skrzypkiem w orkiestrze teatralnej. Przed 1791 Stefani ożenił się z Fryderyką de Monter. Spośród jego dzieci dorosłości dożyło co najmniej sześcioro, w tym związani z muzyką: Kazimierz (1791–1811) i Jan Franciszek (1797–1826), skrzypkowie w tej samej orkiestrze operowej, Eleonora (1802–1831), śpiewaczka operowa, oraz Józef Andrzej, kompozytor, skrzypek i pedagog. Wbrew informacjom podawanym w wielu źródłach, córką Jana Stefaniego nie była Karolina Stefani (Stephani), żyjąca w latach 1784–1803 śpiewaczka Teatru Narodowego. Jej ojciec – Johann Steffani (Stefani, Steffan, Steffani de Prague, Stephani), działający w prowadzonej przez Jana Stefaniego „kapeli wiedeńskiej” fagocista, zmarł 31 V 1794 w Warszawie (stopień ewentualnego pokrewieństwa z Janem Stefanim nie jest znany), a matka, Barbara, w roku śmierci Karoliny była ponownie zamężna. Jan Stefani został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kw. 181-4-23).
Utwory sceniczne Jana Stefaniego pochodzą z czasów, gdy był on skrzypkiem w Teatrze Narodowym. Zadebiutował 4 XI 1785 muzyką do baletu Miłość każdemu wiekowi właściwa. W 1786 wystawiono jego pierwsza operę – Król w kraju rozkoszy do tekstu M.-A. Legranda w tłumaczeniu F. Zabłockiego. Wokalno-instrumentalne utwory sceniczne Stefaniego należą do gatunku opery komicznej. Zamiast recytatywów kompozytor wprowadzał partie mówione, a w partiach opracowanych muzycznie posługiwał się bardzo prostymi środkami. Arie to często pieśni, a nawet piosenki, chóry utrzymane są głównie w fakturze homofonicznej, istotną rolę odgrywają ustępy taneczne. Sławę przyniósł Stefaniemu Cud czyli Krakowiacy i Górale z tekstem W. Bogusławskiego (oryginalny tytuł libretta Cud albo Krakowiaki i Górale), najbardziej znana polska opera z XVIII w., jedyna opera tego kompozytora zachowana w całości, choć prawdopodobnie w nieco odmiennym kształcie niż wersja zaprezentowana na premierze (1794). Używany dziś najczęściej tytuł Cud mniemany czyli Krakowiacy i Górale pojawił się zapewne po raz pierwszy w 1796 podczas premiery utworu we Lwowie. Muzyce tej „wiejskiej” opery komicznej Jan Stefani nadał ludowy charakter dzięki wykorzystaniu charakterystycznej dla polskich tańców (przede wszystkim krakowiaka, poloneza i mazura) rytmiki i prostej melodyki o niezbyt szerokim ambitusie, a także uważanej za typową dla polskiego folkloru tonalności (z obecnością tzw. lidyzmów) oraz ludowego instrumentarium, odmiennego w grupie Krakowiaków i w grupie Górali. Wiadomo, że Stefani był zbieraczem melodii ludowych i niektóre z nich wykorzystał w swojej partyturze. Z drugiej strony wyjątki z opery stały się popularne wśród ludu, stąd w przypadku zbieżności melodii z Cudu… z pieśniami z folkloru polskiego (zwłaszcza z rejonu krakowskiego i z Mazowsza), wydawanymi przez O. Kolberga po 1857, trudno ustalić rolę inwencji kompozytora. Uważa się, że ludowy rodowód ma śpiewka Górala z I aktu (Próżno Kasia od nas stroni), napisana na nutę melodii spod Babiej Góry, natomiast przykładami ludowej stylizacji są m.in. polonez Doroty (Rzadko to bywa na świecie), krakowiak Jonka (Oj da da da) – do którego nawiązał J. Elsner w Rondzie à la krakowiak na fortepian (1803) – oraz mazur Jonka (Kiej się kobieta usadzi). Ze względu na treść i polityczną wymowę tekstu Bogusławskiego oraz historyczne znaczenie utworu, a także z uwagi na urok prostego opracowania muzycznego Cud mniemany czyli Krakowiacy i Górale, uznany za operę narodową, cieszył się wielką popularnością w pozbawionej niepodległości Polsce 1. połowy XIX w.; w repertuarze teatralnym pozostaje do naszych czasów.
Jan Stefani komponował także kantaty, które zachowały się we fragmentach lub tylko w wyciągach na głosy wokalne i instrument klawiszowy. Są one przykładem twórczości okolicznościowej do polskich tekstów o charakterze patriotycznym. Cechuje je proste opracowanie muzyczne – homofoniczne chóry, partie solowe o niewielkim ambitusie i głównie sylabicznej melodyce, jak w przypadku kantaty Niechaj wiekom wiek podawa, skomponowanej na rocznicę koronacji Stanisława Augusta Poniatowskiego (wyk. 25 XI 1791 na zakończenie komedii Szlachcic mieszczaninem J. Wybickiego w teatrze w Pomarańczarni w Łazienkach) oraz napisanej wspólnie z A. Weinertem, J. Elsnerem i K. Kurpińskim Muzyki do obchodu pogrzebowego W.M. po zgonie księcia Józefa Poniatowskiego (wyk. 8 III 1814 na uroczystości żałobnej w siedzibie wolnomularzy w Warszawie). W dorobku mszalnym Jan Stefani miał zarówno utwory do tekstu łacińskiego, jak i polskiego. W nielicznie zachowanych pieśniach widoczne są wpływy twórczości pieśniarskiej J. Haydna z lat 80. XVIII w. Wśród utworów kameralnych znaczną grupę stanowią kompozycje na instrumenty dęte (być może przeznaczone dla „kapeli wiedeńskiej”). Licznie tworzone przez Stefaniego polonezy, m.in. na fortepian lub klawesyn, o melancholijnym wyrazie, bliskie pod tym względem kompozycjom M. Kl. Ogińskiego, przyczyniły się do rozwoju stylu sentymentalnego w klawiszowej muzyce polskiej przełomu XVIII i XIX wieku.
Literatura: M. Karasowski Jan Stefani, „Ruch Muzyczny” 1857 nr 27–30; O. Kolberg Melodye ludowe w operze Jana Stefaniego „Krakowiacy i Górale”, „Ruch Muzyczny” 1858 nr 46; M. Karasowski Rys historyczny opery polskiej poprzedzony szczegółowym poglądem na dzieje muzyki dramatycznej powszechnej, Warszawa 1859; H. Dorabialska Polonez przed Chopinem, Warszawa 1938; J. Prosnak Kultura muzyczna Warszawy XVIII wieku, Kraków 1955 (w Dodatku muzycznym wyd. fragment kantaty Niechaj wiekom wiek podawa); Z. Jędrychowski Cud mniemany czyli Krakowicy i górale. Kalendarium przedstawień 1794–1941, „Pamiętnik Teatralny” XXVIII, 1979 nr 2; A. Nowak-Romanowicz J. Wybicki autorem tekstu kantaty „Niechaj wiekom wiek podawa”, „Muzyka” 1981 nr 3/4; J. Morawski Partity Jana Stefaniego (zawiera katalog tematyczny 6 partit) oraz A. Nowak-Romanowicz Utwór na śmierć księcia Józefa Poniatowskiego, „Muzyka” 1982 nr 3/4; A. Żórawska-Witkowska Związki Stanisława Augusta z muzyką w ostatnich latach jego życia, „Muzyka” 1984 nr 3; E. Ostaszewska XIX-wieczne polonezy ze zbiorów Henrietty Bąkowskiej, „Muzyka” 1985 nr 1; L. Cieślak Cud mniemany… w służbie narodu — ale czy zawsze? Z dziejów powojennej inscenizacji opery „Krakowiacy i górale”, «Zeszyty Naukowe Akademii Muzycznej w Łodzi» nr 22, 1991; W. Tomaszewski Bibliografia warszawskich druków muzycznych 1801–1850, Warszawa 1992; A. Żórawska-Witkowska Muzyka na dworze i w teatrze Stanisława Augusta, Warszawa 1995; E. Wąsowska Rękopisy muzyczne XIX–XX wieku, t. 3, «Katalog Mikrofilmów» 28, BN, Warszawa 2001, M. Klimowicz Wstęp w: Wojciech Bogusławski Cud albo Krakowiaki i Górale, opr. M. Klimowicz, «Biblioteka Narodowa» 162, Wrocław–Warszawa–Kraków 2005; A.T. Kulka Wstęp w: Cud mniemany, czyli Krakowiacy i górale / The Supposed Miracle or Cracovians and Highlanders, wyd. A.T. Kukla, «Dzieła Wszystkie Jana Stefaniego / The Complete Works of Jan Stefani», Kraków 2019; J. Chachulski Opera komiczna – komedioopera – melodramat. O gatunkach muzyki scenicznej w twórczości Józefa Esnera, w: Długi wiek XIX w muzyce: pytania – problemy – interpretacje, red. M. Sułek, G. Zieziula, Warszawa 2020; J. Chachulski, rec. z Cud mniemany, czyli Krakowiacy i górale / The Supposed Miracle or Cracovians and Highlanders, wyd. A.T. Kukla, «Dzieła Wszystkie Jana Stefaniego / The Complete Works of Jan Stefani», Kraków 2019, „Muzyka” 2021 nr 2; J. Chachulski Autograf Jana Stefaniego i nowa edycja muzyczna „Krakowiaków i Górali”. Raz jeszcze o sytuacji tekstologicznej opery, „Pamiętnik Teatralny” LXX, 2021 nr 2.
Kompozycje
Sceniczne:
melodramaty:
Król w kraju rozkoszy, 3-akt., libretto M.-A. Legrand Le roi de Cocagne, tłum. E. Zabłocki, wyst. Warszawa 3 II 1787, zaginiona
Cud mniemany, czyli Krakowiacy i górale, 4-akt., libretto W. Bogusławski na motywach Le sorcier A.A.H. Poinsineta, wyst. Warszawa 1 III 1794, 2 rkp. partytury Biblioteka WTM, rkp. wyciągu fortepianowego Biblioteka Jagiellońska w Krakowie
Drzewo zaczarowane, libretto P.L. Moline, tłum. F. Zabłocki, wyst. Warszawa 17 IV 1796, zaginiona
Wdzięczni poddani panu, 3-akt., libretto J. Drozdowski, wyst. Warszawa 28 IV 1796, zaginiona
Frozyna, czyli Siedem razy jedna, 1-akt., libretto J.B. Radet, tłum. J. Adamczewski, wyst. Warszawa 21 II 1806, wyd.
Warszawa 1806 T. Le Brun, muzyka zaginiona
Rotmistrz Górecki czyli Oswobodzenie, 3-akt., libretto W. Pękalski wg powieści J. Lipińskiego, wyst. Warszawa 3 IV 1807, wyd. Warszawa 1807 W. Dąbrowski, muzyka zaginiona
Polka, czyli Oblężenie Trembowli, 3-akt., libretto J. Wybicki, wyst. Warszawa 22 V 1807, zaginiona
Stary myśliwy, 3-akt., libretto F.M. d’Allarde Leroi i Tournay, tłum. W. Pękalski, wyst. Warszawa 31 I 1808, zaginiona
Kochankowie przemienieni, czyli nie trzeba ryb przed siecią łapać, libretto tłum. W. Pękalski, wyst. 11 III 1808, zaginiona
Papirius, czyli Ciekawość dawnych kobiet, 1-akt., libretto N. Gersin i P.A. Vieillard, tłum. J. Adamczewski, wyst. Warszawa 15 V 1808, zaginiona
balety (zaginione):
Miłość każdemu wiekowi właściwa, wyst. Warszawa 4 XI 1785
Winnica miłości, wyst. Warszawa 1789
Armida i Rajnold, z A. Hartem, wyst. Warszawa 1790
Wokalno-instrumentalne:
kantaty:
Niechaj wiekom wiek podawa na chór, skrzypce, altówkę i kontrabas, tekst J. Wybicki, wyk. Warszawa 25 XI 1791, fragm. rkp. partytury Biblioteka WTM
Pan Dobry. Na uroczystość obchodu instalacji arcybiskupa Kajetana Kickiego we Lwowie, tekst W. Bogusławski, wyk. Lwów 12 III 1798, zaginiona
Muzyka do obchodu pogrzebowego W.M. po zgonie księcia Józefa Poniatowskiego, z A. Weinertem, J. Elsnerem i K. Kurpińskim, na bas, chór i orkiestrę, wyk. Warszawa 8 III 1814, wyciąg fortepianowy wyd. Warszawa b.r. I.J. Cybulski nr 95
Muzyka do dramatu A.F.F. Kotzebue Hrabia Beniowski, czyli spisek na Kamczatce – zach. fragmenty: Wesoło bracia stroskani, rkp. („Coro per il cembalo ou pforte piano”) Muzeum Narodowe, Biblioteka XX Czartoryskich w Krakowie, aria Kudrina, rkp. Biblioteka Jagiellońska w Krakowie
pieśni:
O miłości, Krosienka, Do dębów na głos i fortepian, sł. F.D. Kniaźnin, wyd. J. Elsner, «Wybór Pięknych Dzieł Muzycznych i Pieśni Polskich», Warszawa 1803 nr 5 i 1805 nr 8
Niech ci nam świadczą, którzy są bogaci (pieśń masońska) na głos i fortepian, wyd. J. Elsner, w: Muzyka do pieśni wolnomularskich, Warszawa 1811 I.J. Cybulski i A. Płachecki
***
msze
motety
Instrumentalne:
6 partit op. 1 na 2 klarnety, 2 rogi i 2 fagoty, wyd. Berlin 1786 J.J. Hummel
6 duetów i trio op. 2 na 2 klarnety oraz 2 klarnety i fagot, wyd. Berlin b.d. J.J. Hummel
Fahnen-Tanz und Walzer na fortepian (nr 7 w: Blondin’s Tänze für das Pianoforte [Braunschweig, Musikalisches Magazin auf der Höhe], druk b.r.
3 partity (Es, Es, c) na 2 klarnety, 2 rogi i 2 fagoty, rkp. w Archiwum OO. Paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie
6 partit na instrumenty dęte, zaginione
Uwertura C-dur na orkiestrę, rkp. Biblioteka WTM
ponad 100 polonezów i innych tańców na orkiestrę, zaginione
koncert na 2 skrzypiec i orkiestrę, zaginiony
8 polonezów na klawesyn/fortepian, rkp. Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Bydgoszczy
6 polonezów n klawesyn/fortepian, rkp. Sächsische Landesbibliothek – Staats- und Universitätsbibliothek w Dreźnie
7 polonezów na klawesyn/fortepian, fragm. rkp. Biblioteka Muzeum Regionalnego w Łowiczu
Polonez C-dur na klawesyn, rkp. Muzeum Narodowe, Biblioteka XX Czartoryskich w Krakowie
Ulubiony kotylion F-dur na fortepian, rkp. Biblioteka Śląska w Katowicach
Edycje
Cud mniemany czyli Krakowiacy i górale, uwertura do opery, oprac. G. Fitelberg, Kraków 1951
Trzy tańce polskie: polonez, krakowiak, oberek z opery „Cud mniemany czyli Krakowiacy i Górale”, oprac. G. Fitelberg, Kraków 1953
Krakowiacy i Górale, wyciąg fortepianowy i partytura, oprac. W. Raczkowski, Kraków 1955 i 1956
6 partit op. 1, wyd. J. Morawski, «Źródła do Historii Muzyki Polskiej» XXXIII, red. Z.M. Szweykowski, Kraków 1993
Cud mniemany, czyli Krakowiacy i górale / The Supposed Miracle or Cracovians and Highlanders, wyd. źródłowo-krytyczne, wyd. A.T. Kukla, «Dzieła Wszystkie Jana Stefaniego / The Complete Works of Jan Stefani», Kraków 2019