Starowolski Szymon, *1588 Stara Wola (Wołyń, obecnie Białoruś), †4 lub 27 IV 1656 Kraków, polski historyk, bibliograf, pisarz, autor m.in. pism o muzyce. W młodości przebywał w otoczeniu J. Zamoyskiego. W latach 1612–18 studiował w Akademii Krakowskiej. Będąc nauczycielem książąt Ostrogskich, od 1614 odbywał podróże do Niemiec, Niderlandów, Francji, Włoch i Rosji. W 1620 brał udział w wyprawie chocimskiej jako sekretarz J.K. Chodkiewicza. W 1639 przyjął święcenia kapłańskie, został kantorem w Tarnowie. W latach 1652–53 przebywał w Rzymie, następnie osiadł w Krakowie, a od 1655 był kanonikiem katedry na Wawelu. Jest autorem ok. 60 publikacji (w 3 poruszył kwestie dotyczące muzyki), będących na ogół kompilacjami pisanymi dla celów dydaktycznych. W Scriptorum polonicorum hekatontas, seu centum illustrium Poloniae scriptorum elogia et vitae (Frankfurt 1625, przekład polski J. Starnawskiego pt. Setnik pisarzów polskich albo pochwały i żywoty stu najznakomitszych pisarzów polskich, Kraków 1970) znalazły się biogramy i wykazy dzieł kompozytorów polskich (m.in. J. Brant, W. Gawara-Gutek, M. Leopolita, M. Paligon, Wacław z Szamotuł, M. Zieleński). Monumentu sarmatarum viam universae canis ingressorum (Kraków 1655) zawiera zbiór napisów nagrobnych, dotyczących m.in. muzyków, które Starowolski zebrał w kościołach i zamkach, dziś często zniszczonych. Musices practicae erotemata. In usum studiosae Iuventutis, breviter et accurate collecta (Kraków 1650) jest kompendium pełniącym funkcję podręcznika nauczania śpiewu kościelnego w szkołach klasztornych i parafialnych, ujętym w formie pytań i odpowiedzi; dedykowany jest kapelmistrzowi wawelskiemu F. Liliusowi, napisany w celu polepszenia katastrofalnego stanu wiedzy muzycznej wśród kantorów i księży. W 45 rozdziałach zawarte zostały zagadnienia dotyczące cantus choralis i cantus figuralis: podstawowe zasady muzyki i solmizacji, nauka o tonach i śpiewie kościelnym, teoria menzuralna oraz podstawowe zasady kontrapunktu. W nauce o chorale Starowolski nie wyszedł poza zasady obowiązujące już w średniowieczu. W zakresie teorii cantus figuralis ograniczył się do wykładu podstaw renesansowej polifonii, choć np. nie uwzględnił teorii G. Zarlina. Pominął całkowicie nowsze, XVII-wieczne tendencje stylistyczne (jedynymi wzmiankowanymi kompozytorami są M. Leopolita i Andrzej Chyliński). Pewne błędy terminologiczne oraz niejasności wynikające z niewłaściwego odczytania wcześniejszych źródeł świadczą o dość powierzchownej wiedzy muzycznej autora, który oparł się w znacznej mierze na publikacji A. Ornithoparchusa (Musicae activae micrologus, Lipsk 1517), J. Spangenberga (Quaestiones musicae, Wittenberga 1546) i L. Lossiusa (Erotemata musicae practicae, Norymberga 1563, zachowane 5. wyd. 1573). Z tej ostatniej pracy Starowolski zaczerpnął przykłady nutowe, drukowane techniką drzeworytniczą; są to formuły melodyczne wykorzystywane do wykonywania psalmów, responsoriów i introitów.
Literatura: F. Bielak Działalność naukowa Szymona Starowolskiego, Warszawa 1957; Bibliografia literatury polskiej „Nowy Korbut”, red. K. Budzyk, t. 3, Warszawa 1965; M. Pamuła Pojęcie tonów i śpiewu kościelnego w „Musices practicae erotemata” Starowolskiego, „Muzyka”, Warszawa 1974 nr 1.
