Stańko Tomasz, *11 VII 1942 Rzeszów, †29 VII 2018 Warszawa, polski trębacz i kompozytor jazzowy. Uczył się gry na skrzypcach i fortepianie, w 1957 rozpoczął w Krakowie naukę gry na trąbce w PŚSM, którą kontynuował w PWSM u L. Lutaka (dyplom w 1968). W czasie studiów grał w jazz, klubie Helikon; w 1962 z m.in. A. Makowiczem założył hard-bopowy zespół Jazz Darings (I nagroda dla zespołu i solisty na Konkursie Amatorskich Zespołów Jazzowych Polski Południowej w Krakowie). W latach 1963–67 pracował z K. Komedą (Astigmatic, the Music of Komeda 1965) i w latach 1965–69 z A. Trzaskowskim (The A. Trzaskowski Quintet 1965). W latach 1968–73 prowadził własny kwintet (Z. Seifert, J. Muniak, J. Gonciarczyk, potem B. Suchanek, J. Stefański), z którym nagrał swój pierwszy autorski album Music for K (1970, dedykowany Komedzie) oraz Jazz Message from Poland (1971) i Purple Sun (1973). W tym okresie występował na najważniejszych festiwalach europejskich, m.in. Berliner Jazz Tage (1969, 1970, 1971), Berliner Free Music Workshop (1971), Jazz Jamboree (1963 z Komedą i B. Rosengrenem oraz 1964–73), w Horsens (1970), Kopenhadze (1970), Altenie (1972), Moers (1971, 1973), Baden Baden (1972). W latach 1971–73 uczył młodzież gry na trąbce na warsztatach jazzowych w Chodzieży. W latach 70. kilkakrotnie brał udział w Hamburg Jazz Workshop pod kierunkiem A. Trzaskowskiego, w latach 1968–78 nagrywał i komponował dla Studia Jazzowego Polskiego Radia (Koncert podwójny na 5 solistów i orkiestrę 1972), w 1971 podczas festiwalu w Donaueschingen wziął udział w wykonaniu Actions K. Pendereckiego z międzynarodową New Eternal Rhythm Orchestra. W latach 1974–79 prowadził kwartet z fińskim perkusistą Edvardem Vesalą, pracował też w jego zespole Heavy Life (Twet 1974, Satu 1976). W 1974 grał w zespole M. Urbaniaka, 1975 w Stańko-Makowicz Unit, w 1980 nagrał solową płytę w świątyni Tadż Mahal w Indiach (Music from the Taj Mahal and Karla Caves). W latach 80. nagrywał z Garym Peacockiem (A Voice from the Past 1981), triem Vesali (Bad Luck, Good Luck 1983), występował w trio z Jackiem Dejohnette’em i Rufusem Reidem (1983), został członkiem Cecil Taylor’s European Orchestra i Orchestra of Two Continents (1984–85), był też członkiem grupy S. Kulpowicza InFormation i duetu z A. Kurylewiczem. Tworzył własne zespoły, m.in. Freelectronic (J. Skowron, T. Sudnik, W. Szczurek), z którym wystąpił w 1985 na Camden Jazz Festival, w 1987 na Montreux International Jazz Festival. W latach 80. i 90. pojawiła się seria płyt z utworami najbardziej znaczącymi w całej karierze Stańki, w których łączył swój indywidualny styl z najlepszymi wzorami europejskimi i amerykańskimi (Chameleon 1989, Almost Green 1978, Bluish 1991, Bosonossa and Other Ballads 1993). W 1995 rozpoczął współpracę z wytwórnią ECM (Matka Joanna 1995, Litania. Music of Krzysztof Komeda 1997, From the Green Hill 1999, Leosia 2000, Soul of Things 2002, Suspended Night 2004), która stała się punktem zwrotnym w jego międzynarodowej karierze. W 2002 odbył kilkutygodniową trasę koncertową w Stanach Zjednoczonych (Nowy Jork, Waszyngton, Seattle, San Francisco). Od lat 70. Stańko zajmował pierwsze lub wysokie miejsca w ankietach miesięcznika „Jazz Forum”, uznany za najwybitniejszego muzyka dekady lat 90.; trzykrotny laureat nagród Fryderyka (1997, 1999, 2002), austriackiej nagrody Europejskiego Muzyka Roku (2002), wysokich miejsc w ankietach krytyków i czytelników periodyków amerykańskich, angielskich i niemieckich.
W swej muzyce, na kanwie doświadczeń wyniesionych z pracy z Komedą, a kontynuowanych w swym pierwszym własnym kwintecie (modalizmy, chwytliwa melodyka unisonowych, asymetrycznych tematów, ornamentyka, dźwięki przedęte, szmery, poliagogika, przeciwstawianie odcinków in rhythm odcinkom free, polirytmia i polimetria, „otwarte” formy „przekomponowanych” wariacji, swobodnego quasi-ronda, konflikt tematów, dramatyczne kulminacje), Stańko przetwarzał i nieustannie doskonalił środki ekspresywne związane ze stylistyką free, a w miarę upływu czasu wprowadzał nowości związane z elektroniczną syntezą dźwięku (zespół Freelectronic), kulturami Dalekiego Wschodu. Z upodobaniem poddawał transformacji w nowych obsadach swe starsze tematy (Sunia, White Ballad, Maldoror’s War Song, Heavy Song I, Heavy Song II, Heavy Song III, Bushka, Mademoiselle Ka, Euforila, Balladella, Whistle Walk, Farewell to Maria).
Stańko formował zespoły o nietypowej obsadzie od kwartetu do sekstetu, z 2 saksofonami tenorowymi, skrzypcami, bandeonem (John Surman, Dino Saluzzi, Michelle Makarski, Andreas Jormin, Jon Christensen). W czasie ponad 40-letniej działalności artystycznej występował także z m.in. Donem Cherrym, Albertem Mangelsdorffem, Danielem Humairem, Davem Hollandem, Eddiem Gomezem, Janem Garbarkiem. Wiatach 80. Stańko dawał recitale solowe, grywał też w duetach z A. Makowiczem, T. Szukalskim, A. Kurylewiczem, J. Skowronem. Na szczególną uwagę zasługują wypracowane przezeń podczas występów solowych oryginalne formuły trąbkowe, prezentowane zawsze w ścisłej interakcji z towarzyszącymi muzykami: skoki rejestrowe, dźwięki ponad skalą, szerokie biegniki i przedęte, przetrzymywane dźwięki w najniższym rejestrze. Stańko kładł nacisk na użycie akordu zmniejszonego z obniżoną sekstą. Kilkadziesiąt kompozycji powstałych w latach 1968–78 dla Studia Jazzowego Polskiego Radia (zachowane partytury) świadczy o zainteresowaniu Stańki współczesnymi technikami zapisu (Akwarium I, Akwarium II, Akwarium III), zaadaptowanymi dla potrzeb wieloosobowego składu orkiestrowego (quasi-aleatoryzm kontrolowany, grafika muzyczna, notacja ramowa). Znaczącą rolę odegrały w jego dokonaniach inspiracje literackie (m.in. S.I. Witkiewicz, M. Lowry, I.L.D. de Lautréamont), a także w różnych okresach fascynacja rockiem (np. zespół Maanam) i muzyką dyskotekową.
Stańko komponował muzykę do sztuk teatralnych (Wyzwolenie S. Wyspiańskiego, Balladyna J. Słowackiego, Roberto Zucco B.-M. Koltèsa), filmów i seriali telewizyjnych, m.in. Klub Profesora Tutki (reż. A. Kondratiuk, 1968–70), Dziura w ziemi (reż. W. Kluba, 1972), Trąd (reż. A. Trzos-Rastawiecki, 1971), Pożegnanie z Marią (reż. F. Zylber, 1993), Egzekutor (reż. F. Zylber, 1999).
Literatura: M. Piechnat Po dwudziestu latach, „Jazz Forum” 1991 nr 4; T. Tłuczkiewicz Ameryka odkrywa Stańkę, „Jazz Forum” 2002 nr 12; Tomasz Stańko. Echa prasy zagranicznej, „Jazz Forum” 2002 nr 7/8; P. Brodowski Tomasz Stańko. Europejski muzyk roku, „Jazz Forum” 2003 nr 1/2.
