Schikaneder [sz’y~], Schickeneder, Emanuel Johann Joseph, *1 IX 1751 Straubing, †21 IX 1812 Wiedeń, niemiecki aktor, śpiewak, dramatopisarz, dyrektor teatru, reżyser i kompozytor. Kształcił się w jezuickim gimnazjum w Ratyzbonie, gdzie również śpiewał w katedralnym chórze. Od 1773 występował jako aktor w zespole F.J. Mosera w Augsburgu, w latach 1775–76 współpracował z grupą teatralną w Innsbrucku. W 1777 poślubił aktorkę Marię Magdalenę Arth i powrócił do zespołu Mosera, obejmując w 1778 jego kierownictwo. Z tą trupą teatralną występował w wielu miastach niemieckich i austriackich (m.in. w 1780 w Salzburgu, gdzie zaprzyjaźnił się z rodziną Mozartów); w 1783 wystąpił po raz pierwszy gościnnie w Kärntnertortheater w Wiedniu. Lata 1784–86 spędził w Wiedniu początkowo jako impresario sezonu operowego w Kärntnertortheater, później — jako aktor zespołu Nationaltheater. Od 1787 do 1788 kierował dworskim teatrem księcia Thurn und Taxis w Ratyzbonie, a w latach 1789–1801 sceną Freihaus-Theater w Wiedniu. W 1801, używając dawnej licencji z 1786, otworzył nowo wybudowany Theater an der Wien, jeden z największych (2200 widzów) i najlepiej wyposażonych teatrów. Repertuar oparty na operach francuskich (Cherubini, Grétry) nie trafił jednak w gust publiczności; w 1802 Schikaneder odsprzedał swoją licencję B. Zitterbarthowi i współpracował z teatrem jako aktor i dramatopisarz. W 1806 opuścił Wiedeń i przejął teatr w Brnie, a następnie kierował nim bez powodzenia przez 2 sezony. W 1809 powrócił do Wiednia, gdzie zmarł w obłąkaniu i biedzie.
Schikaneder był jednym z najbardziej utalentowanych i wpływowych ludzi teatru. W początkowym etapie kariery skomponował 2 singspiele (Die Lyranten 1775/76, Das Urianische Schloss 1786), lecz przede wszystkim był cenionym odtwórcą klasycznych ról (Hamlet, Król Lear, Makbet). Jego sławę ugruntowała 12-letnia działalność w Freihaus-Theater; zasłynął wtedy jako reżyser wystawnych inscenizacji, pełnych efektów teatralnych (m.in. skrócił głębię sceny, stosując prospekt, co pozwalało zmieniać dekoracje bez przerywania gry). Repertuar teatru opierał na własnych komediach i librettach, które ukształtowały niemiecką operę (szczególnie tzw. Zaubersingspiel); największy sukces odniósł singspiel Die Zauberflöte Mozarta (1791), do którego Schikaneder napisał libretto i w którym odtwarzał partię Papagena (do 1801 odbyły się 223 przedstawienia). Popularność zyskały opery z jego librettami: Die Waldmänner J.B. Henneberga (1793), Der Spiegel von Arkadien F.X. Süssmayra (1794), Der Höllenberg oder Prüfung und Lohn J. Wölfla (1795), Der Tiroler Wastel J. Haibela (1796), Babylons Pyramiden J. Mederitscha i P. Wintera (1797), Der Löwenbrunn I. Seyfrieda (1797), Labyrinth P. Wintera (1798), Der Wundermann am Rheinfall J. Seyfrieda (1799).
Schikaneder jest autorem 55 sztuk teatralnych (9 z wstawkami muzycznymi), oraz 44 librett do oper i singspieli. Niektóre z jego komedii wprowadzały koloryt lokalny (np. Der Tiroler Wastel) i były wystawiane przez wiele lat, wpływając na rozwój wiedeńskich tzw. Lokal- i Volksstücke, wyprzedzając dokonania J. Nestroya i F. Raimunda.
Literatura: E. Komorzynski Emanuel Schikaneder. Ein Beitrag zur Geschichte des deutschen Theaters, Berlin 1901, 2. wyd. 1951 oraz Der Vater der Zauberflöte. Emanuel Schikaneders Leben, Wiedeń 1948; O.E. Deutsch Das Freihaus-Theater auf der Wieden, Wiedeń 1937; A. Bauer 150 Jahre Theater an der Wien, Wiedeń 1952; K. Honolka Papageno. Emanuel Schikaneder, der grosse Theatermann der Mozart-Zeit, Wiedeń 1984; M. Kammermayer Emanuel Schikaneder und seine Zeit. Ein Spiegelbild zu Mozarts „Zauberflöte”, Grafenau 1992; A. Sonnek Emanuel Schikaneder, Kassel 1999.
