Scheibe, Johann Adolf

Scheibe [szʹajb^e] Johann Adolf, *5 V 1708 Lipsk, †22 IV 1776 Kopenhaga, niemiecki publicysta, teoretyk muzyki i kompozytor. Syn Johanna Scheibego (1680–1748), budowniczego organów, zaprzyjaźnionego z J.S. Bachem. Z powodu kłopotów finansowych ojca musiał przerwać studia prawnicze rozpoczęte w 1725. Przez 4 lata słuchał wykładów z filozofii; ostatecznie jednak poświęcił się wyłącznie muzyce. Był właściwie samoukiem (w dzieciństwie uczył się tylko gry na instrumentach klawiszowych), chociaż niektórzy biografowie Bacha uważają, że przez pewien czas Scheibe był jego uczniem (m.in. E. Zavarsky). Wiedzę o sztuce kompozytorskiej zdobywał, analizując dzieła dawnych mistrzów. W 1729 bezskutecznie ubiegał się o stanowisko organisty w kościele św. Mikołaja w Lipsku, nadaremne również były starania o zatrudnienie we Freibergu, Wolfenbüttel, Gocie, Sondershausen i Pradze. W 1735 Scheibe przybył do Hamburga, gdzie znalazł się w centrum środowiska artystycznego i naukowego, przyjaźnił się m.in. z G.Ph. Telemannem. W latach 1737–40 wydawał czasopismo „Critischer Musikus” (tytuł nawiązuje do szeroko znanego wówczas dzieła J.Ch. Gottscheda z zakresu poetyki Versuch einer critischen Dichtkunst für die Deutschen, Lipsk 1730). W 1740 został kapelmistrzem margrabiego Fryderyka Ernsta von Brandenburg-Kulmbach, a w latach 1744–48 działał jako kapelmistrz króla Christiana IV w Kopenhadze. W Danii zyskał sławę znanego i cenionego muzyka; brał udział w organizowaniu stowarzyszeń muzycznych (m.in. Musikalske Societet) i pisał utwory na zamówienie dworu królewskiego. W 1749 wyjechał do Sonderborga (na wyspie Als), gdzie otworzył szkołę muzyczną i zajął się tłumaczeniem na język niemiecki dzieł literackich L. Holberga. Ostatnie lata życia spędził w Kopenhadze, pełniąc do 1769 funkcję kapelmistrza dworskiego i wystawiając swoje utwory, głównie oratoria i kantaty.

W 1. połowie XVIII w. nastąpiły głębokie przemiany stylistyczne: homofonia zaczęła dominować nad polifonią, uproszczeniu ulegały formy i środki stylistyczne (m.in. prosta harmonia, umiar w stosowaniu dysonansów, budowanie struktur symetrycznych). Scheibe dostrzegał historyczną zmienność stylów i technik kompozytorskich; na łamach „Critischer Musikus” publikował artykuły na temat aktualnych zagadnień muzyczno-estetycznych, a jako reprezentant nowej estetyki muzycznej, właściwej epoce Oświecenia, krytykował skomplikowane utwory polifoniczne. Pod wpływem poglądów Gottscheda także w muzyce Scheibe głosił hasło powrotu do natury i domagał się muzyki poruszającej słuchaczy prostotą i naturalnością linii melodycznej. Wielokrotnie w swoich artykułach wskazywał na niedociągnięcia niemieckiej twórczości operowej, krytykując wpływy obce, głównie włoskie. Scheibe uchodził – obok J. Matthesona – za czołowego niemieckiego teoretyka epoki Oświecenia. Przyznając Bachowi biegłość w grze na organach, ostro krytykował („Critischer Musikus” nr 6, 1737) jego utwory, które uważał za nienaturalne i zanadto wyspekulowane; ganił go za skrupulatne wypisywanie w nutach ornamentów, zaciemniających linię melodyczną i harmonię. Stosunek Scheibego do muzyki Bacha nie był jednak tak jednostronny, jak to się często przedstawia w literaturze muzykologicznej (m.in. Ph. Spitta). Scheibe krytykował twórczość lipskiego kantora pod względem estetycznym, ale widział w Bachu artystę, skoro napisał, że „wszystkie muzyczne kunszty ma w pełni opanowane, a jego podziwu godnych prac nie można słuchać i oglądać bez zdumienia”. W numerze z 22 XII 1739 wysoko ocenił Koncert włoski m.in. za wzorowy układ i oszczędne użycie ozdobników. Jednakże w twórczości kantatowej wyżej cenił Telemanna, Hassego i Grauna. Zarzucał Bachowi niestaranny dobór tekstów kantatowych o niskim poziomie poetyckim. Twórczość teoretyczna Scheibe’ego nie stała się dotychczas przedmiotem badań historyków muzyki, którzy skoncentrowali się na relacji między Scheibe’m i J.S. Bachem. Spośród jego traktatów najważniejsze jest Compendium musices theoretico-practicum (ok. 1730), które nie zostało opublikowane za życia Scheibego. Praca składa się z 3 części zawierających podstawowe wiadomości o muzyce, harmonii oraz melodii. W części trzeciej Scheibe omawia figury muzyczno-retoryczne, a w ostatnim rozdziale podaje charakterystykę poszczególnych form muzycznych, m.in. recytatywu, arii, oratorium, koncertu, sinfonii, co w traktatach powstałych przed 1750 należy do rzadkości. Pracę nad traktatem Über die musikalische Composition przerwała Scheibemu śmierć. Z zaplanowanych 4 tomów ukazał się w 1773 tylko pierwszy, poświęcony zagadnieniom melodii i harmonii. Z bogatej twórczości kompozytorskiej Scheibego zachowało się niewiele utworów (niektóre wydane za życia autora w Norymberdze, Hamburgu, Kopenhadze), ale i te nie doczekały się szczegółowego opracowania. Komponował utwory kościelne, koncerty fletowe i skrzypcowe, utwory na instrumenty klawiszowe, sinfonie, tria, kantaty, serenady, pasje, oratoria, pieśni oraz opery.

Literatura: J.A. Scheibe Lebenslauf, von ihm selbst entworfen, w: J. Mattheson Grundlage einer Ehren-Pforte, Hamburg 1740, wydanie M. Schneider, Berlin 1910, wydanie faksymilowe Kassel 1969; E. Reichel Gottsched und Johann Adolf Scheibe, „Sammelbände der Internationalen Musikgesellschaft” II, 1900/01; E. Rosenkaimer Johann Adolf Scheibe als Verfasser seines Critischen Musicus, Bonn 1929; P. Benary Scheibes Compedium Musices, „Die Musikforschung” X, 1957; GJ. Buelow In Defence of Johann Adolf Scheibe against J.S. Bach, „Proceedings of the Royal Musical Association” CI, 1974/75; H.H. Eggebrecht Scheibe gegen Bach im Notenbeispiel, „Das Musikleben” V, Moguncja 1952; K.-H. Viertel Johann Adolf Scheibe und Ch. Burney, zwei Musiktheoretiker der Aufklärung, „Musik und Gesellschaft” XXVI, 1976; P. Becker Bach, Scheibe und wir. Didaktische Materialien, „Musik und Bildung” XIV, 1982; G. Wagner Johann Adolf Scheibe – J.S. Bach. Versuch einer Bewertung oraz M. Zenck Stadien der Bach-Deutung in der Musikkritik, Musikästhetik und Musikgeschichtsschreibung zwischen 1750 und 1800, „Bach-Jahrbuch” 1982; K. Köpp Johann Adolf Scheibe als Verfasser zweier anonymer Bach-Dokumente, „Bach-Jahrbuch” 2003.