Logotypy UE

Sammartini, Giovanni Battista

Biogram i literatura

Sammartini, Saint-Martin, San Martini, San Martino, Giovanni Battista, *1700 (1701?) Mediolan (?), †l5 I 1775 Mediolan, pochodzący z włosko-francuskiej rodziny muzyków, kompozytor, oboista, organista, dyrygent, brat Giuseppego. Muzyki uczył się u ojca, oboisty, Alexisa Saint Martina, i prawdopodobnie u kierowników zespołów muzycznych, których był członkiem od wczesnej młodości. Od 1717 grał jako oboista w kościele S. Celso, a od 1720 w orkiestrze Regio Ducal Teatro. W 1726 był wicekapelmistrzem, a od 1728 kapelmistrzem w kościele S. Ambrogio, prawdopodobnie od 1728 (zapewne do końca życia) kapelmistrzem i kierownikiem zespołu muzycznego Congregazione del Santissimo Entierro przy kościele jezuitów S. Fedele, w 1742 także w kościele S. Paolo de Barnabiti w Vigevano koło Mediolanu. Wysoko ceniony jako wykonawca i twórca muzyki religijnej, pracował w latach 1761–75 także w innych kościołach, m.in. był kapelmistrzem w książęcej kaplicy św. Gotarda (od 1768). Ponadto dyrygował zespołami podczas najważniejszych uroczystości świeckich, np. w Regio Ducal Teatro oraz w ramach koncertów organizowanych przez G.L. Pallaviciniego na wałach fosy Castello Sforzesco, a także w pałacach Sforzów. Od 1733 Giovanni Battista Sammartini działał w zespołach sędziowskich konkursów dla muzyków ubiegających się o posady w kościele; w 1758 należał do grona fundatorów Accademia Filarmonica. Utrzymywał żywe kontakty zwłaszcza z twórcami działającymi razem z nim w tzw. symfonicznej szkole mediolańskiej (m.in. A. Brioschim, F. Galimbertim, G.B. Lampugnanim, M. Chiesą, N. Jommellim), a także z licznymi kompozytorami młodszej generacji, w tym J.Ch. Bachem, L. Boccherinim, L. Mozartem. Przyjaźnił się z Ch. Burneyem, poetą G. Parinim, działał w kręgu członków Accademia dei Trasformati. Zajmował się też pracą pedagogiczną, do jego uczniów należał hr. G. Giulini, a prawdopodobnie w latach 1737–41 Ch.W. Gluck, zaś w latach 50. być może także Ch. Cannabich i C.G. Toeschi. Giovanni Battista Sammartini był dwukrotnie żonaty: w 1727 poślubił Margheritę Benna (†1754), a następnie w 1755 Rosalindę Acquanio; jego córka, Marianna Rosa (*1733), była śpiewaczką.

Giovanni Battista Sammartini należy do najwybitniejszych kompozytorów włoskich XVIII w. Być może wyżej ceniono go za granicą niż w Mediolanie, gdzie spędził całe życie. Wiele jego utworów wykonywano poza Włochami, np. w Wiedniu 1732 wystawiono prawdopodobnie operę Memet, w Amsterdamie 1738 grano jedną z jego symfonii, w Paryżu w ramach Concerts Spirituels symfonie i koncerty, a m.in. w latach 1746–58 oraz w 1751 muzykę chóralną; w 1738 koncerty i kantaty pasyjne były wykonywane w Pradze. Utwory Giovanniego Battisty Sammartiniego publikowano głównie w Londynie, a także w Paryżu i Norymberdze; od połowy stulecia rękopisy i druki gromadzono w kolekcjach prywatnych, m.in. w Blancheton Collection w Paryżu, w bibliotece Waldsteinów w Doksach (potem w Pradze), w zbiorach Esterházych w Wiedniu.

Twórczość Giovanniego Battisty Sammartiniego odegrała ważną rolę w kształtowaniu się stylu galant, a zarazem w przejściu od baroku do okresu wczesnoklasycznego. Wśród badaczy przeważa pogląd o trzyfazowym rozwoju jego twórczości (1720–40 faza barokowo-klasyczna, 1740–60 wczesnoklasyczna i 1760–75 klasyczna), nie wydaje się on jednak uzasadniony, gdyż muzyka Giovanniego Battisty Sammartiniego, zwłaszcza instrumentalna, nie zdradza wyraźnych śladów ciągłego i logicznego rozwoju, a stwarza raczej wrażenie konglomeratu wspomnianych stylów; nie umniejsza to jego zasług jako jednego z prekursorów stylu klasycznego. Najstarsze symfonie i sonaty na orkiestrę smyczkową, często z udziałem instrumentów dętych, a także utwory kameralne (np. kwintety i kwartety), przypominają koncertujący styl Vivaldiego, jednocześnie wiele z nich charakteryzuje 3-częściowa budowa całości (allegro, część powolna i żywy finał), pojawia się też 3-fazowość początkowego allegra. Obok ukształtowanego jednego tematu występują niekiedy dwie struktury tematyczne z wykorzystaniem kontrastów rytmicznych i dynamicznych; na początku przetworzenia i w zakończeniu allegra temat występuje w tonacji podstawowej. Przeważa zdecydowanie faktura homofoniczna z nielicznymi wtrąceniami kontrapunktycznymi. W późniejszym okresie w symfoniach powracają ukształtowania 2-częściowe z kontrastami rytmicznymi, dynamicznymi i fakturalnymi. Krótkie frazy tematyczne pełnią rolę motywów powtarzanych dosłownie lub ze zmianami wariacyjnymi. Części powolne charakteryzuje delikatna ekspresja; często są utrzymane w równoległej tonacji molowej.

Koncerty Giovanniego Battisty Sammartiniego na zróżnicowane obsady są zarówno 2-, jak i 3-częściowe. Elementy formy sonatowej reprezentuje układ tonalny (początki i zakończenia epizodów utrzymane w tonacji podstawowej); w epizodach środkowych pojawia się 3-częściowość, a także elementy quasi-przetworzeniowe. Najliczniejszą grupę w twórczości Giovanniego Battisty Sammartiniego stanowią utwory kameralne; większość z nich składa się z 2 lub 3 części zwykle z menuetem. Największą popularnością cieszyły się tria smyczkowe z charakterystyczną dominacją pierwszych skrzypiec. Sonaty klawesynowe, 1- i 3-częściowe, cechuje rozwinięta technika wirtuozowska. Do twórczości kameralnej i solowej Giovanniego Battisty Sammartiniego nawiązywał pod względem harmonicznym i fakturalnym L. Boccherini. Znacznie mniejsze znaczenie ma jego twórczość wokalna; większość utworów zaginęła bądź zachowała się fragmentarycznie, np. opery seria, zawierające prawie wyłącznie arie da capo. W muzyce do tekstów religijnych i o przeznaczeniu liturgicznym dominuje styl galant. Nieliczne zachowane kantaty obejmują zazwyczaj uwerturę, 3 arie z recytatywami i końcowy fragment chóralny. Arie niekiedy nawiązują do prostoty najstarszych, dwuczęściowych ukształtowań sonatowych; charakteryzuje je liryczna melodyka i dramatyzm wyrazu.

Nie wszystkie zagadnienia w twórczości Giovanniego Battisty Sammartiniego zostały gruntownie zbadane. Trwa jeszcze proces ustalania autorstwa i chronologii powstawania utworów. Pomimo niejednolitego charakteru twórczości, wkład kompozytora w kształtowanie stylu klasycznego i gatunków muzyki instrumentalnej należy uznać za szczególnie cenny.

Literatura: G. de Saint-Foix La chronologie de l’oeuvre instrumentale de Jean Baptiste Sammartini, „Sammelbände der Internationalen Musikgesellschaft” XV, 1913/14; G. Cesari Sei Sonate notturne di Giovanni Battista Sammartini, „Rivista Musicale Italiana” XXIV, 1917; R. Sonderheimer Giovanni Battista Sammartini, „Zeitschrift für Musikwissenschaft” III, 1920/21; L. de La Laurencie Inventaire critique du Fonds Blancheton de la Bibliothèque du Conservatoire de Paris, 2 t., Paryż 1930–31; G. Roncaglia Una sonata inedita di Giovanni Battista Sammartini, „Rivista Musicale Italiana” XLII, 1938; H. Mishkin Five Autograph String Quartets by Giovanni Battista Sammartini, „Journal of the American Musicological Society” IV, 1953; G. Barblan Sammartini e la scuola sinfonica milanese, w: Musicisti lombardi ed emiliani, red. A. Damerini i G. Roncaglia, «Accademia Musicale Chigiana» XV, Siena 1958; H. Mishkin The Published Instrumental Works of Giovanni Battista Sammartini. A Bibliographical Reappraisal, „The Musical Quarterly” XLV, 1959; G. Barblan Boccheriniana, „La rassegna musicale” XXIX, 1959; C. Sartori Giovanni Battista Sammartini e la sua corte, „Musica d’ oggi” III, 1960; C. Sartori Sammartini post mortem, w ks. pamiątkowej H. Albrechta, red. W. Brennecke i H. Haase, Kassel 1962; G. Barblan Contribute alla biografia di Giovanni Battista Sammartini alla luce dei documenti, w ks. pamiątkowej E. Schenka, red. O. Wessely, „Studien zur Musikwissenschaft” XXV, 1962; B. Churgin New Facts in Sammartini Biography. The Authentic Print of the String Trios op. 7, „Journal of the American Musicological Society” XX, 1967; M. Donà Notizie sulla famiglia Sammartini, „Nuova Rivista Musicale Italiana” VIII, 1974; B. Churgin Giovanni Battista Sammartini and the Symphony, „The Musical Times” CXVI, 1975; L. Inzaghi Nuova luce sulla biografia di Giovanni Battista Sammartini oraz Nozze affretatte di Giovanni Battista Sammartini, „Nuova Rivista Musicale Italiana” IX, 1975 oraz X, 1976; N. Jenkins, B. Churgin Thematic Catalogue of the Works of Giovanni Battista Sammartini. Orchestral and Vocal Music, Cambridge (Massachusetts) 1976; H. Brofsky J.Ch. Bach, G.B. Sammartini and Padre Martini. A Concorso in Milan in 1762, w ks. pamiątkowej M. Bernsteina, red. E.H. Clinkscale i C. Brook, Nowy Jork 1977; N. Jenkins The Vocal Music of Giovanni Battista Sammartini, „Chigiana” XXIV, 1977; S. Kirakowska Giambattista Sammartini’s Concerto, opus 8 oraz E.B. Lance The London Sammartini, „The Music Review” XXXVIII, 1977; R. McGowan Italian Baroque Solo Sonatas for the Recorder and the Flute, Detroit 1978; B. Churgin Alterations in Gluck’s Borrowings from Sammartini, „Studi musicali” IX, 1980; G. Houle The Oboe Sonatas of Giambattista Sammartini, „The Journal of Musicology” III, 1984; D.E. Freeman The Earliest Italian Keyboard Concertos, „The Journal of Musicology” IV, 1985–86; B. Churgin The Recapitulation in Sonata-Form Movements of Sammartini and Early Haydn Symphonies, w: J. Haydn, ks. międzynarodowego kongresu w Wiedniu 1982, red. E. Badura-Skoda, Monachium 1986; D. Prefumo Nuovi documenti sui fratelli Sammartini, „Nuova Rivista Musicale Italiana” XX, 1986; J. LaRue A Catalogue of 18th-Century Symphonies, t. 1: Thematic Identifier, Bloomington 1988; B. Churgin Did Sammartini Influence Mozart’s Earliest String Quartets?, „Mozart-Jahrbuch”, 1991; A. Cattoretti 1771–1773: gli ultimi quintetti per archi di Giovanni Battista Sammartini, i primi di Luigi Boccherini oraz B. Churgin Sammartini and Boccherini. Continuity and Change in the Italian Instrumental Tradition of the Classic Period, „Chigiana” XXIII, 1993; A.B. Gehann Giovanni Battista Sammartini. Die Konzerte, Frankfurt 1995; Sammartini e il suo tempo. Fonti manoscritte e stampate della musica a Milano nel Settecento, red. M. Brusa i A. Rossi, suplement do „Fonti Musicali Italiane” I, 1996; L. Inzaghi, D. Prefumo Giambattista Samartini, primo maestro della sinfonia (1700–1775), Turyn 1996; Giovanni Battista Sammartini and His Musical Environment, red. A. Cattoretti, Turnhout 2004; A. B. Gehann „Thematische Einheit” und „Themenkontrast” in Sammartinis Konzerten der 1750er und 1760er Jahre als historische Vorbedingungen für Mozarts Schaffen, „Mozart-Studien” 18 (2009); M. Dellaborra Ein seltener Fall der Mailänder Quartett-Spielpraxis: Die drei ‘concertini con flutta traversiera’ 1750 von Giovanni Battista Sammartini, „Tibia” 40/3 (2015); F. E. Ravizza Le sonate per clavicembalo di Giovanni Battista Sammartini, w: The Early Keyboard Sonata in Italy and Beyond, red. R. H. Stewart-MacDonald, Turnhout 2016.

Kompozycje i edycje

Kompozycje:

Instrumentalne:

ok. 70 symfonii, a także ponad 70 kolejnych o wątpliwej atrybucji

17 koncertów z orkiestrą o zróżnicowanej obsadzie, najczęściej na skrzypce, a ponadto na flet, na obój i 2 skrzypiec oraz 2 oboje i skrzypce

concertina na orkiestrę lub zespoły kameralne

sonaty kameralne i solowe, w tym m.in.:

25 na klawesyn

7 na klawesyn i skrzypce

9 na skrzypce

6 na wiolonczelę

6 na flet a także na 2 flety/2 skrzypiec oraz klawesyn/organy

4 marsze i menuety na orkiestrę

6 kwintetów smyczkowych, 1773

ok. 30 kwartetów na instrumenty smyczkowe lub flet i instrumenty smyczkowe

ok. 180 triów (w tym utwory o niepewnej atrybucji)

Wokalne i wokalno-instrumentalne:

religijne:

48 kantat chóralnych do tekstów religijnych, w tym zachowanych 8 kantat wielkopostnych:

Il pianto di S. Pietro, wyk. Mediolan 1751

Il pianto delle pie donne, wyk. Mediolan 1751

Il pianto degli angeli, wyk. Mediolan 1751

Pianto di Maddalena al Sepolcro, wyk. Mediolan 1751

Maria addolorata, wyk. Mediolan 1751

Gerusalemme sconoscente ingrata, wyk. Mediolan 1759

L’addolorata divina madre, wyk. Mediolan 1759

La perfidia giudaica, wyk. Mediolan 1759

2 oratoria:

Gesù bambino adorato dalli pastori, wyk. Mediolan 1726, zachowana 1 aria

L’impegno delle virtù, tekst T.A. Ricchini, zaginione

1 aria (zaginiona, być może najstarszy utwór G.B. Sammartiniego) z napisanego z innymi kompozytorami oratorium La calunnia delusa, tekst G. Machio, wyk. Mediolan 1724

części mszalne:

Kyrie–Gloria

Kyrie

Gloria

Credo

2 litanie

2 Magnificat (1 zaginiony)

2 Te Deum (jedno z 1771)

Stabat Mater, 1762, zaginione

opracowania psalmów:

Beatus vir

2 Dixit Dominus

2 Laudate pueri

Miserere, 1750

Nisi Dominus

świeckie:

4 kantaty chóralne do tekstów świeckich:

Paride riconosciuto, wyk. Mediolan 1750, zaginiona

La reggia de’ fati, z N. Jommellim, sł. G. Pascali, wyk. Mediolan 1753

La pastorale offerta, z N. Jommellim, sł. G. Pascali, wyk. Mediolan 1753,

Iride, tekst F.A. Mainoni, wyk. Mediolan 1772, zaginiona

tercety:

Perché sì lento il giorno na 3 soprany i instrumenty

Campana che suona na sopran, alt i bas

6 arii:

Chiusi i lumi cheto giace na sopran, 2 skrzypiec, wiolę i b.c.

Se voi che serva almen na sopran, 2 skrzypiec, wiolę i b.c.

Deh spiegate quel affanno na sopran, 2 trąbki, 2 skrzypiec, wiolę i b.c.

Fieri venti già soffiano na sopran, 2 trąbki, 2 skrzypiec, wiolę i b.c.

Non così rapido scende dal monte na sopran, 2 trąbki, 2 skrzypiec, wiolę i b.c.

Non ha dolor più rio na alt, 2 skrzypiec, wiolę i b.c.

Sceniczne:

Memet, tragedia, wyst. Lodi 1732

L’ambizione superata dalla virtù, drama, libretto wg A. Zena, wyst. Mediolan 1734

L’Agrippina, moglie di Tiberio, dramma per musica, libretto G. Riviera, wyst. Mediolan 1743

La gara dei geni, componimento drammatico, libretto G. Riviera, wyst. Mediolan 1747, zachowana 1 aria

kilka fragmentów muzyki baletowej

 

Edycje:

The Symphonies of Giovanni Battista Sammartini, wyd. B. Churgin, t. 1: The Early Symphonies, «Harvard Publication of Music» II, Cambridge (Massachusetts) 1968 (zawiera 19 symfonii oraz uwerturę do opery Memet)

Magnificat, wyd. M. Alberti, Londyn 1972

6 sonat op. 4, na 2 flety/2 oboje/2 skrzypiec (Londyn 1748), wyd. F. Dov, Londyn 1980

6 sonat na 3 instrumenty smyczkowe (Mediolan 1760) oraz 6 Sonate notturne op. 7, na 3 instrumenty smyczkowe (Paryż ok. 1763–67), wyd. B. Churgin, «Early Musical Masterworks» V, Chapel Hill 1981

Ten Symphonies, faksymile, wyd. B. Churgin, «The Symphony 1720–1840» seria A, II, Nowy Jork 1984

6 sonat op. 1, na 2 skrzypiec i b.c. (Londyn 1744) oraz 6 sonat op. 5, na 2 skrzypiec i b.c. (Londyn 1756), faksymile, wyd. K. Cooper, «Three Centuries of Music in Score» IX, Nowy Jork 1990

kantata Il pianto delle pie donne, wyd. M. Marley, «Recent Researches in the Music of the Classical Era» XXXIV, Madison (Wisconsin) 1990

Sonate per organo o cembalo, wyd. M. Dellaborra, Mediolan 1999

3 koncerty na skrzypce i orkiestrę smyczkową/orkiestrę kameralną: F-durEs-dur, A-dur oraz Koncert D-dur na flet i orkiestrę smyczkową, wyd. A.B. Gehann, «Recent Researches in the Music of the Classical Era» LXVII, Middleton (Wisconsin) 2002

Sonate per clavicembalo, wyd. C. Bacciagaluppi, 2 t., Bolonia 2002–03

kantaty L’addolorata divina madre oraz Il pianto di S. Pietro, wyd. M. Vaccarini Gallarani, Lukka 2005

Due sinfonie concertate per violino, wyd. A. B. Gehann, Lucca 2015