Roman, Johan Helmich

Roman, Rohman, Johan Helmich, *26 X 1694 Sztokholm, †20 XI 1758 Haraldsmåla (k. Kalmaru), szwedzki kompozytor. Syn nadwornego muzyka królewskiego. W 1711 został przyjęty do orkiestry królewskiej, w której grał na skrzypcach i oboju. W latach ok. 1715–21 przebywał w Anglii, gdzie dzięki stypendium od króla Szwecji uczył się kompozycji prawdopodobnie u J.Ch. Pepuscha oraz był skrzypkiem w orkiestrze King’s Theatre, a w latach 1719–21 w Royal Academy of Music w Londynie. Poznał G.F. Händla, G.B. Bononciniego, F. Geminianiego, A. Ariostiego. Po powrocie do Szwecji w 1721 został wicekapelmistrzem, a w latach 1727–45 był kapelmistrzem orkiestry królewskiej. Był bardzo aktywny jako organizator życia muzycznego; w 1731 zainicjował w Sztokholmie koncerty publiczne. W latach 1735–37 odbył podróż do Anglii, Francji, Włoch, Austrii i Niemiec; przywiózł wiele utworów do repertuaru orkiestry królewskiej. Od 1745 do końca życia nosił tytuł intendenta dworu królewskiego. W tymże roku przeszedł na emeryturę z powodu głuchoty i osiadł na wsi pod Kalmarem (południowo-wschodnia Szwecja). W latach 1751–52 przebywał w Sztokholmie, gdzie przygotował i kierował oprawą muzyczną ceremonii pogrzebowej Fryderyka I i koronacji Adolfa Fredrika, a w 1752 wykonano tu jego Svenska Mässan (‘szwedzka msza’).

W 1740 Roman został członkiem Kungliga Vetenskapsakademien jako propagator języka szwedzkiego w muzyce kościelnej, a w 1747 członkiem komisji kodyfikującej pisownię języka szwedzkiego. W 1749 przekazał swój bogaty zbiór muzykaliów fińskiej akademii w Åbo (Turku); w 1827 zbiór ten spłonął w pożarze biblioteki. Ostatnie lata życia Roman poświęcił na tłumaczeniu na język szwedzki pism teoretyczno-muzycznych, m.in. F. Gaspariniego i G. Kellera, oraz adaptacje tekstów utworów religijnych. W 1767 Kungliga Vetenskapsakademien uczciła jego pamięć uroczystą sesją, a mowa wygłoszona przez A.M. Sahlstedta, oparta na zaginionej autobiografii Romana, jest głównym źródłem informacji o życiu i działalności kompozytora.

Roman uważany jest za ważną postać szwedzkiej kultury muzycznej 1. połowy XVIII w. i czołowego przedstawiciela „epoki wolności” (szw. Frihetstid, ok. 1720–1770). Rozwojowi rodzimej muzyki przysłużył się zarówno jako kompozytor, jak i działacz muzyczny. Będąc nadwornym kapelmistrzem doprowadził orkiestrę królewską do rozkwitu oraz poszerzył jej repertuar o współczesne utwory włoskie i angielskie, zwłaszcza Händla. Jako rzecznik stosowania języka narodowego w muzyce stworzył z dzieł Carissimiego, Fuxa, Händla i Pepuscha kolekcję muzyki kościelnej do tekstów szwedzkich na główne święta roku liturgicznego.

Spuścizna muzyczna Romana obejmuje ok. 400 utworów (większość w zbiorach Kungliga Musikaliska Akademien w Sztokholmie), reprezentujących wszystkie ówczesne gatunki muzyczne z wyjątkiem opery i oratorium. Prawie wszystkie zachowały się w rękopisach – kompozytor praktycznie nie wydawał swojej twórczości. Roman rzadko sygnował i datował swe kompozycje, co utrudnia stwierdzenie ich autentyczności i ustalenie chronologii; ok. 100 utworów zachowało się w autografach, pozostałe są anonimowymi kopiami sporządzonymi w latach 1720–1810. Twórczość Romana należy do okresu przejściowego między barokiem i klasycyzmem; wykazuje silne wpływy kompozytorów, z których dorobkiem zapoznał się w trakcie pobytu w Anglii oraz podróży do innych krajów europejskich. Styl Romana, o oryginalnej pulsacji rytmicznej (stanowiącej wyróżnik jego muzyki), wsparty na solidnym warsztacie kompozytorskim, najpełniej przejawił się w utworach instrumentalnych, w których widoczne są nawiązania do stylu galant. Do najczęściej wykonywanych dzieł Romana należą 24-częściowa suita orkiestrowa Drottningholms musique oraz Assaggi na skrzypce solo. Wśród religijnych utworów wokalno-instrumentalnych, w których najwyraźniej zarysowują się wpływy Händla i muzyki angielskiej (zwłaszcza w religijnych pieśniach oraz utworach na 1–2 głosy i basso continuo), do najbardziej znanych należą Svenska Mässan, Jubilate i Te Deum. Roman pozostawił wiele opracowań dzieł wybitnych europejskich kompozytorów, często ingerując w melodyczno-harmoniczną strukturę oryginału (np. Dixit Dominus L. Lea), oraz utworów, w których naśladował styl innego kompozytora (należą tu przypisywane Romanowi utwory opatrzone uwagami typu: „alla Corelli”, „alla Marcello”).

Literatura: I. Bengtsson Mr Roman’s Spuriosity Shop. A Thematic Catalogue of 503 Works (…) from ca. 1680–1750 by More Than 60 Composers, Sztokholm 1976, suplement 1980; A.M. Sahlstedt Äreminne öfver Hofintendenten, Kongl. Capellmästaren (…) Johan Helmich Roman (‘Pamięci zarządcy dworu, królewskiego kapelmistrza (…) J.H. Roman’), Sztokholm 1767; F. Cronhamn Svenska musikens fader: några anteckningar om Johan Helmich Roman (1694–1758) (‘Ojciec szwedzkiej muzyki: kilka uwag o Johanie Helmichu Romanie (1694–1758)’), w: Anmärkningar till Oscars Fredriks högtidstal i Kongl. musikaliska akademien (‘Uwagi do uroczystego wystąpienia Oscara Fredrika w Królewskiej Akademii Muzycznej’), Uppsala 1885; P. Vretblad J.H. Roman 1694–1758. Svenska musikens fader (‘J.H. Roman 1694–1758. Ojciec muzyki szwedzkiej’), 2 t., Sztokholm 1914 (zawiera katalog tematyczny); I. Bengtsson J.H. Roman och hans instrumentalmusik. Käll- och stilkritiska studier (‘J.H. Roman i jego muzyka instrumentalna. Studia źródłowo-krytyczne’), Uppsala 1955 (zawiera streszczenie w jęz. ang.); I. Bengtsson, R. Danielson Handstilar och notpikturer i Kungl. Musikaliska akademiens Roman-samling (‘Charaktery pisma i obrazy nut w zbiorach R. Królewskiej Akademii Muzycznej’), Uppsala 1955 (zawiera streszczenie w jęz. ang.), «Acta Unversitatis Upsaliensis: Studia musicologica Upsaliensia» t. 3–4, Uppsala 1955; I. Bengtsson „Signor Leos Dixit imiterat af Roman: en inledande studie över J.H. Romans musikaliska bearbetningsteknik (‘Dixit Lea w opracowaniu Romana: wstępne studium techniki przetwarzania muzycznego J.H. Romana’), „Svensk tidskrift för musikforskning” 40, 1958; G. Weiss 57 unbekannte Instrumentalstücke (15 Sonaten) von Attilio Ariosti in eine Abschrift von Johan Helmich Roman, „Die Musikforschung” 23, 1970; I. Bengtsson Roman-forskning en blick framåt (‘Nowe badania nad Romanem – spojrzenie w przyszłość’), „Svensk tidskrift för musikforskning” 67, 1985; E. Helenius-Öberg Johan Helmich Roman: liv och verk genom samtida ögon (‘J.H. Roman. Życie i twórczość oczami współczesnych’), Sztokholm 1994; B. van Boer Towards a Stylistic Chronology of J.H. Roman’s Symphonies, „Journal of Musicology” XV, 1997; E. Helenius-Öberg Handstil 128 i Romansamlingen och gåtan om den Berlinska musiken till 1751 års kröning (‘Charakter pisma 128 w kolekcji Romana i enigma muzyki berlińskiej na koronację w 1751 r.’), „Svensk tidskrift för musikforskning” 80, 1998; E. Helenius-Öberg Johan Helmich Roman och frihetstidens parodivisa (‘Johan Helmich Roman i parodia piosenki z Epoki Wolności’), „Noterat” 11, 2003; M. Rathey Georg Philipp Telemann als Kommissionär für Johan Helmich Romans Flötensonaten von 1727, „Die Musikforschung” 57/2, 2004; G.M. Lindstrom Then Svenska Messan by Johan Helmich Roman: A study of text setting, dysertacja, Denton 2005; V. Heintz Johan Helmich Roman i litteraturen: En bibliografi (‘Bibliografia prac nt. Johana Helmicha Romana’), „Dokumenterat: Bulletin från Statens musikbibliotek” 40, Sztokholm 2008; B.H. van Boer, Jr Johan Helmich Roman, w: The Eighteenth-century Symphony, «The Symphonic Repertoire» t. 1, Bloomington 2012.