Rigel, [riż´el] Henri Joseph, *9 II 1741 Wertheim, †2 V 1799 Paryż, niemiecki kompozytor i dyrygent osiadły we Francji. Ojciec H.J. Rigla, Georg Caspar Riegel (†1754), był zarządcą księcia Löwensteina, który po śmierci Georga Caspara przypuszczalnie zajął się edukacją jego synów. H.J. Rigel był uczniem N. Jommellego w Stuttgarcie i prawdopodobnie F.X. Richtera w Mannheimie. Ok. 1767 osiedlił się w Paryżu (w tym roku ukazały się tam sonaty op. 1) i wkrótce zdobył autorytet w środowisku muzycznym, m.in. w 1772 poproszono go do jury (obok F.-A. Philidora i E.R. Duniego) prestiżowego konkursu kompozytorskiego na utwór symfoniczny. Od 1774 utwory H.J. Rigla były często wykonywane w ramach Concert Spirituel (w latach 1775–86 wykonano ponad 20 razy oratorium La sortie d’Egypte); w 1783 znalazł się na liście kompozytorów piszących dla Concert Spirituel. H.J. Rigel prowadził działalność wydawniczą (od 1782 wspólnie z bratem Antonem), publikował przede wszystkim swoje utwory; od ok. 1784 stałym wydawcą jego dzieł był Boyer. W 1783 oraz 1787–88 występował jako dyrygent w ramach Concert Spirituel. Prawdopodobnie od 1784 uczył solfeżu w Ecole Royale de Chant w Paryżu, a po rewolucji był profesorem gry fortepianowej w powstałym z tej szkoły konserwatorium.
H.J. Rigel zaliczany jest do kręgu wybitnych kompozytorów działających w Paryżu z końcem XVIII w. W jego dorobku ważne miejsce zajmują utwory na klawesyn (lub fortepian), w których nawiązał (zwłaszcza w formie sonaty fortepianowej z fakultatywnym towarzyszeniem jednego lub kilku instrumentów) do żywych w Paryżu tradycji muzyki J. Schoberta, rozwijając fakturę fortepianową i kameralną. W niektórych sonatach kompozytor wprowadzał w partii fortepianu efekty imitujące brzmienie orkiestry (np. powtarzane akordy w obu rękach w początkowych i końcowych fragmentach części). Podobnie jak w wielu innych utworach powstałych w latach 70. XVIII w. sonaty H.J. Rigla z ostatnich opusów przeznaczone są wprawdzie na klawesyn lub fortepian, jednakże występujące w nich zróżnicowanie środków dynamicznych i artykulacyjnych sugeruje, że były komponowane z myślą o fortepianie. Sonaty H.J. Rigla mają przeważnie budowę 2- lub 3-częściową (z częścią I w formie sonatowej); w op. 13 pojawiają się części taneczne. W symfoniach H.J. Rigla, w których szczególnie silnie zaznaczył się jego talent liryczny, przeważają dwa rodzaje melodyki: wdzięczna, poruszająca uczuciowo oraz żarliwa i zarazem pełna tęsknoty. Symfonie H.J. Rigla mają budowę 3-częściową (bez menueta) o układzie szybka–wolna–szybka, z wyjątkiem symfonii nr 4 z op. 21, której 3 części poprzedzone są wstępem Andante; forma sonatowa niekiedy posiada niepełną repryzę (jak u kompozytorów szkoły mannheimskiej).
Spośród kilkunastu utworów scenicznych H.J. Rigla, głównie oper komicznych (opéra comique, comédie mêlée d’ariettes, comédie lyrique, comédie pastorale, comédie mêlée de couplets, opéra bouffon), największą popularność zdobyła komedia liryczna Rosanie, oparta na dziejach króla Ryszarda Lwie Serce, wystawiona w 1780 w Paryżu, 4 lata przed premierą najwybitniejszej opery A.-E.-M. Grétry’ego, wykorzystującej ten sam wątek. Liryczny talent H.J. Rigla nie szedł w parze z talentem dramatycznym, stąd twórczość operowa nie przyniosła mu sukcesu.
Utwory H.J. Rigla, obecnie w większości zaginione, cieszyły się uznaniem współczesnych; Grétry chwalił mistrzostwo warsztatu kompozytorskiego autora, Gluck nazwał oratorium La sortie d’Egypte wielkim dziełem (wg Dictionnaire historique des musiciens A.E. Chorona i F. Fayolle’a, wyd. Paryż 1810–11). Twórczość H.J. Rigla charakteryzowała się współistnieniem elementów stylistycznych, zaczerpniętych z różnych tradycji narodowych (francuska, niemiecka, włoska), co podkreślali współcześni mu pisarze muzyczni (m.in. J.B. de Laborde).
Literatura: A.-E.-M. Grétry Mémoires ou Essai sur la musique, Paryż 1797; G. de Saint-Foix Les premiers pianistes Parisiens. III. [Henri Joseph] Rigel, „La Revue Musicale” V, 1923–24; R. Sondheimer Henri Joseph Rigel, „The Music Review” XVII, 1956; W.S. Newman The Sonata in the Classic Era, Chapel Hill 1963, 2. wyd. zrewid. 1972; E. Wellesz, F.W. Sternfeld The Early Symphony, w: The New Oxford History of Music, t. 7: The Age of Enlightenment 1745–1790, red. E. Wellesz i F. Sternfeld, Londyn 1973.
Kompozycje
Instrumentalne:
orkiestrowe:
7 symfonii wymienionych w katalogu J.G.I. Breitkopfa z 1767 (jedna opublikowana jako nr 1 w op. 12, dwie jako nr 3 i 5 w op. 21, jedna zachowana w rkp., trzy zaginione)
Koncert klawesynowy op. 2 i 3, ok. 1770
2 koncerty klawesynowe op. 11, ok. 1773
6 sinfonies op. 12, wyd. Paryż 1774
Symphonie D-dur, jako nr 3 w: 3 simphonies à grand orchestre. Gossec et Rigel, wyd. Paryż 1782
Symphonie g-moll, jako nr 2 w: 3 simphonies à grand orchestre (…) Rosetti, Rigel et Ditters, wyd. Paryż 1783
Koncert klawesynowy op. 19 (?), jako nr 1 w: Journal de piecès de clavecin, wyd. Paryż 1784
Concerto concertant op. 20, na klawesyn i skrzypce solo z towarzyszeniem orkiestry, jako nr 36 w: Journal de piecès de clavecin, wyd. Paryż 1786
6 simphonies à 4 ou à grand orchestre op. 21, wyd. Paryż 1786
kameralne:
6 quatuors dialogués op. 4, na kwartet smyczkowy, wyd. Paryż ok. 1770
Suite des pièces de clavecin mêlées de préludes op. 6, na klawesyn z towarzyszeniem skrzypiec ad libitum, wyd. Paryż ok. 1771
Sonates de clavecin en quatuor op. 7, na klawesyn z towarzyszeniem (ad libitum) 2 skrzypiec, 2 rogów i wiolonczeli, wyd. Paryż ok. 1771
6 sonates de clavecin en quatuor avec accompagnement ad lib. op. 8, wyd. Paryż ok. 1772
Sonates de clavecin en quatuor op. 9, na klawesyn z towarzyszeniem (ad libitum) 2 skrzypiec, 2 rogów i wiolonczeli, wyd. Paryż ok. 1772
Second oeuvre de quatuors dialogués op. 10, na kwartet smyczkowy, wyd. Paryż ok. 1773
6 sonates op. 13, na klawesyn z towarzyszeniem skrzypiec ad libitum, wyd. Paryż 1777
3 duos op. 14, na klawesyn i fortepian, wyd. Paryż ok. 1777; także wersja na 2 skrzypiec, altówkę i fortepian
3 sonates en symphonies op. 16, na klawesyn/fortepian z towarzyszeniem 2 skrzypiec, 2 rogów i wiolonczeli ad libitum, wyd. Paryż 1783
Second oeuvre de symphonies op. 17, na klawesyn/fortepian z towarzyszeniem 2 skrzypiec, 2 rogów i wiolonczeli ad libitum, wyd. Paryż 1783
3 sonates op. 18, na klawesyn z towarzyszeniem skrzypiec ad libitum, wyd. Paryż 1784
solowe:
6 sonates op. 1, na klawesyn, wyd. Paryż 1767
Pièces de clavecin mêlées de préludes pour les commenceants op. 5, wyd. Paryż ok. 1770
Wokalne i wokalno-instrumentalne:
religijne:
La sortie d’Egypte, oratorium, wyk. Paryż 1775
La déstruction de Jéricho, oratorium, wyk. Paryż 1778
Regina coeli, motet na chór, wyk. Paryż 1780
Ave verum, motet, wyk. Paryż 1783
Jepthé, oratorium, wyk. Paryż 1784
Hymne sur l’enfance ou Le devoir des mères, sł. F.G. Desfontaines, w: Magazin de musique à l’usage des fêtés nationales, wyk. Paryż 1794
Hymne à la liberté ou Hymne pour la fête du 10 août, w: Magazin de musique à l’usage des fêtés nationales, wyk. Paryż 1795
Les Macchabées, oratorium
***
wiele innych utworów wokalnych i wokalno-instrumentalnych, wyd. w zbiorach lub pojedynczo
Sceniczne:
opery komiczne:
Le savetier et le financier, 2-aktowa, libretto J.-B. Lourdet de Santerre wg J. de La Fontaine’a, wyst. Marly 1778
Rosanie, 3-aktowa, libretto A.-M.-D. Devismes, wyst. Paryż 1780; wersja zrewid. pt. Azélie, wyst. Paryż 1790
Blanche et Vermeille, 2-aktowa, libretto J.-P. Florian, wyst. 1781; wersja zrewid., 2-aktowa, wyst. Paryż 1781; wersja 1-aktowa, wyst. Paryż 1782,
Ariane fille de Minos, 1-aktowa, libretto L.H. Dancourt, wyst. Paryż 1784
Aline et Zamorin ou L’amour turc, 3-aktowa, libretto L.H. Dancourt, wyst. Paryż 1786
Les amours du Gros Caillou, 1-aktowa, libretto F.-J. Guillemain, wyst. Paryż 1786
Pauline et Henri, 1-aktowa, libretto M.-J. Boutillier, wyst. Paryż 1793
Le magot de la Chine, 1-aktowa, libretto L.H. Dancourt, wyst. Paryż 1800
***
Estelle et Némorin, mélodrame pastoral, 2-aktowa, libretto J.-L. Gabiot de Salins wg J.-P. Floriana, wyst. Paryż 1788
Alix de Beaucaire, drame lyrique, 3-aktowa, libretto M.-J. Boutillier, wyst. Montansier 1791
Edycje:
Six sonates pour le clavecin op. 1, faks. wydania z 1767, «Clavecinistes Européens du XVIIIe Siècle» XI, Genewa 1986
Hymne à la liberté, wyd. C. Pierre w: Fêtes et cérémonies de la Révolution française, Paryż 1899
Marcia maestoso à la Polonaise z sonaty op. 13 nr 4, wyd. G. de Saint-Foix, „La Revue Musicale”V, 1924 (dodatek nutowy)
Sinfonie op. 12 nr 2 i 4, wyd. R. Sondheimer, Londyn 1938–39
symfonia op. 21 nr 2, wyd. w: B.S. Brook La symphonie française dans la seconde moitié du XVIIIe siècle, t. 3, Paryż 1962; wyd. także R.J. Viano w: Foreign Composers in France, 1750–1790, «The Symphony 1720–1840» seria D, II, Nowy Jork 1984
