Provenzale, Francesco

Provenzale [~c´alɛ] Francesco, *przed 15 IX 1624 Neapol, †6 IX 1704 Neapol, włoski kompozytor. Uczył się prawdopodobnie u G. Salvatoriego i E. Bartolego w Conservatorio della Pietà dei Turchini w Neapolu. W latach 1663–75 pełnił funkcję maestro di cappella w tamtejszym Conservatorio di S. Maria di Loreto, gdzie do 1670 wystawiono kilka jego drammi sacri. W latach 1675–76 był maestro w prestiżowym Conservatorio della Pietà dei Turchini. Następnie zatrudniony był na stanowisku maestro di cappella w różnych kościołach i kongregacjach w Neapolu: od 1667 – S. Domenico Maggiore, od 1669 – S. Angelo a Nilo, od 1679 – S. Maria Ancillarum i Monastero di S. Chiara, w 1686 objął stanowisko maestro w S. Gennaro (formalnie był nim już od 1665). W latach 1680–84 był również maestro onorario kapeli wicekróla, a następnie od 1691 do końca życia maestro di camera tamże.

Provenzale jest najważniejszym kompozytorem i organizatorem życia muzycznego w Neapolu w XVII w. Mimo wielu prac na temat twórczości Provenzalego nie jest ona jeszcze dostatecznie zbadana, wiele utworów przypisywanych mu czeka na stylokrytyczną ocenę. Zajmując szereg ważnych i prestiżowych stanowisk muzycznych, zobowiązany był do stałego komponowania zarówno muzyki religijnej, jak dramatycznej, zwłaszcza do wykonań w ówczesnych konserwatoriach. Być może Provenzale miał jakieś kontakty z F. Cavallim, jako że opracował muzycznie (lub tylko przerobił) dwa teksty, które uprzednio opracował Cavalli, ten ostatni natomiast dokomponował fragmenty do utworu Provenzale Il Ciro, wystawianego w 1554 w Wenecji. Najważniejsza i najliczniejsza (choć zachowana w znikomej części) jest twórczość dramatyczna: drammi świeckie i drammi sacri. Te pierwsze charakteryzuje wielka liczba małych arii, bardzo zróżnicowany recytatyw, często z ustępami ariozyjnymi i w metrum nieparzystym, co wskazuje na wpływy Cavallego. Bardziej indywidualnym rysem Provenzalego jest używanie basów ostinatowych o opadającym tetrachordzie, często w lamentach. Charakterystyczne są również – rodem z praktyki weneckiej – sceny komiczne wykonywane zwykle przez postacie sług. W ich partiach Provenzale wprowadza popularne piosenki o prostej melodyce, rytmice i architektonice, zazwyczaj w durowych tonacjach. Tego typu proste piosenki bywają również przydzielane i bohaterom pierwszoplanowym (np. aria Tezeusza w Lo schiavo di sua moglie, akt II, scena 14). Osoby z ludu śpiewają w dialektach neapolitańskim, kalabryjskim i in. W drammi sacri większy nacisk kładzie Provenzale na recytatyw (tak samo zróżnicowany); arie – 2- lub 3-częściowe zbudowane na jednej 4–6-wersowej zwrotce tekstu – występują zdecydowanie rzadziej niż w drammi świeckich, chóry odgrywają minimalną rolę w zakończeniu utworu, często natomiast wprowadzane są duety i ansamble, którym Provenzale przydziela melodykę aryjną. Bohaterzy drugoplanowi również tu posługują się dialektami. Melodyka Provenzalego nie jest wybujała, w ariach pojawiają się rozbudowane koloratury, zwłaszcza na przedostatniej sylabie wersu, a także i dla ilustracji słów. W muzyce religijnej Provenzalego stosuje zarówno prima (Missa defunctorum, Pange lingua) jak i seconda pratica (psalmy, nieszpory, a zwłaszcza 2-głosowe motety).

Literatura: H. Goldschmidt Francesco Provenzale als Dramatiker, „Sammelbände der Internationalen Musikgesellschaft” VII, 1905–06; G. Pannain Francesco Provenzale e la lirica del suo tempo, „Rivista Musicale Italiana” XXXII, 1925; U. Prota-Giurleo Francesco Provenzale, „Archivi” XV, 1958; A. Mondolfi Bossarelli Vita e stile di Francesco Provenzale. Questione di „Alessandro Bala”, „Annuario del Conservatorio di musica S. Pietro a Majella di Napoli” X, 1962–63; D.A. D’Alessandro L’opera in musica a Napoli dal 1650 al 1670, w: Seicento napoletano. Arte, costume e ambiente, red. R. Pane, Neapol 1984; T.M. Gialdroni Francesco Provenzale e la cantata a Napoli nella seconda metà del Seicento, w: La musica a Napoli durante il Seicento, ks. międzynarodowego kongresu w Neapolu 1985, red. D.A. D’Alessandro i A. Ziini, Rzym 1987; U. Giani Alcune considerazioni su tre versioni del „Pange lingua” di Francesco Provenzale, w: Studi sulla musica vocale italiana, red. M. Caraci Vela, R. Cafiero i A. Romagnoli, Neapol 1993; D. Fabris La musica sacra di Francesco Provenzale, „Analecta Musicologica” XXX, 1998.