Proust [prust] Marcel, *10 VII 1871 Auteuil, †28 XI 1922 Paryż, francuski prozaik i krytyk. Studiował prawo w Paryżu, od 1893 bywalec salonów paryskich. W 1896 opublikował zbiór nowel i esejów Les plaisirs et les jours. W latach 1895–99 pracował nad powieścią Jean Senteuil (nieukończoną), od 1904 do 1906 tłumaczył dzieła J. Ruskina (w przedmowach krystalizowała się koncepcja powieści). W latach 1907–08 publikował w Le Figaro pastisze i szkice literackie. Contre Saint- Beuve (1909) stał się zaczynem A la recherche du temps perdu (t. 1, 1913). Powieść liczy 7 tomów, za życia pisarza ukazały się 4 tomy, pośmiertnie 3 (do 1927).
W poszukiwaniu straconego czasu nosi cechy powieści inicjacyjnej, autobiograficznej, psychologicznej, społecznej, powieści z kluczem. Inkrustowana jest ustępami refleksyjnymi, o charakterze filozoficznego eseju. Przedstawia proces dojrzewania narratora do decyzji o pracy nad dziełem. Zadaniem pisarza jest „nadawać twarzom imiona i płynąć pod prąd lat”, „stworzyć powtórnie”, co tłumaczy społeczny i autobiograficzny charakter dzieła. Rozpoznawszy jałowość salonowego życia towarzyskiego, Proust poszukuje realności i dąży do rozpoznania praw, które w porządku ontologicznym przekraczają czas. Stoi na stanowisku epistemologii sensualistycznej („tylko wrażenie stanowi kryterium prawdy”).
Realność objawia się na dwa sposoby. Realności własnej egzystencji narrator doświadcza dzięki „pamięci mimowolnej”, polegającej na asocjacji szczególnego wrażenia zmysłowego z analogicznym wrażeniem doznanym w przeszłości; realność egzystencji innych ukazuje się za pośrednictwem dzieł sztuki. Asocjacja ma walor epifanii, bo w nagły sposób odsłania głębię czasowej perspektywy egzystencji, integrując podmiot z jego uobecnioną w ten sposób przeszłością.
O kluczowym znaczeniu muzyki w powieści można mówić dlatego, że rozpoznanie komunikacyjnej funkcji sztuki dokonuje się za sprawą muzyki. Proust opisuje 3 etapy recepcji dzieła: 1. sensualny — utwór jawi się jako nieuporządkowana sekwencja wrażeń, 2. intelektualny — dzięki pamięci i intelektowi muzycznemu osiąga status architektoniczny, 3. epifaniczny— dzieło objawia osobowość artysty. W powstałych w dużym odstępie czasu kompozycjach powieściowego Vinteuila (sonata skrzypcowa oraz septet) istnieje rys wspólny i niepowtarzalny, „akcent będący dowodem indywidualnego istnienia duszy”. Etapy te stanowią zarazem duchową inicjację, pełną zwątpień i fałszywych tropów. Według J.J. Nattieza stosunek powieściowego Swanna do muzyki stanowi przykład inicjacji niespełnionej (Swann zatrzymuje się na etapie drugim, przeczuwając tylko manifestującą się w muzyce duchową realność, którą redukuje natychmiast do poziomu biografii twórcy lub asocjacji własnej pamięci mimowolnej). Z postulatu jedności dzieła i z ustalenia różnicy między działalnością artysty i teoretyka („dzieło z teorią w środku jest jak prezent, na którym zostawiono cenę”) wynika specyficzne dla Prousta stylistyczne kryterium wartości estetycznej sprowadzające się do jakości języka. Tylko na płaszczyźnie stylistycznej literatura może naśladować muzyczny „akcent”, muzyka stanowi zatem wzorzec dla literatury. W szkicach do powieści „duchową esencję” porównuje Proust do „materiału dźwiękowego symfonii muzycznej”. Według J.J. Nattieza septet Vinteuila symbolizuje 7-tomowe dzieło Prousta, zaś wzorem dla koncepcji powieści były dramaty Wagnera.
Obok Wagnera szczególnie bliskie Proustowi postacie muzyczne to: Beethoven (refleksje o historii recepcji ostatnich kwartetów: „trzeba by dzieło samo sobie zrodziło potomność”), Franek (powracające tematy jako odpowiednik pamięci mimowolnej) i Fauré (pokrewieństwo nastroju — sensualny mistycyzm, i stylu — złożone zdania-frazy, subtelnie cieniowane wtrącenia). W znajomości muzyki Proust rzadko wykracza poza rok 1900. Próbowano dociekać oryginalnych dzieł, które jawią się jako sonata i septet Vinteuila, wskazując na kilkanaście utworów: Beethovena, Schuberta, Schumanna, Wagnera, Saint-Saënsa, Francka, Faurégo, Debussy’ego. Estetyka muzyczna Prousta inspirowana była filozofią Schopenhauera.
Edycje: A la recherche du temps perdu, 4 t., wyd. J.-Y. Tadié, Paryż 1987–89; W poszukiwaniu straconego czasu, tłum. T. Boy Żeleński (t. 1–5), M. Żurowski (t. 6) i J. Rogoziński (t. 7), Warszawa 1992.
Literatura: G.D. Painter Marcel Proust, 2 t., Londyn, 1959–65, wyd. polskie tłum. A. Frybesowa, Warszawa 1972; J. Błoński Widzieć jasno w zachwyceniu, Warszawa 1965; G. Matoré, I. Mecz Musique et structure romanesque dans „A la recherche du temps perdu”, Paryż 1972; J.J. Nattiez Proust musicien, Paryż 1984; I.-Y. Tadié L’univers musical de Marcel Proust, „Revue de Littérature Comparée” 2, 1993; J. Żurowska Proust et Chopin, w: La fortune de Frédéric Chopin, t. 2: materiały z sesji polsko-francuskiej w Dijon 1994, red. Z. Naliwajek, H. Wróblewska-Straus, J. Żurowska, Warszawa 1995; J.-Y. Tadié Proust, Paryż 1996; S. Beckett, Proust w: Wierność przegranej, tłum. A. Libera, Kraków 1999.
