Pitagoras, *570 p.n.e. na wyspie Samos, †497 p.n.e., grecki filozof, matematyk. Ok. 531 p.n.e. osiadł w Krotonie. Tam założył związek zarówno o charakterze religijno-kultowym, jak i naukowo-badawczym, uznawany za pierwszą szkołę filozoficzną. Głównym jej celem etyczno-religijnym było krzewienie nowego modelu życia opartego na ascezie i mistyce, a naukę traktowano jako jeden ze środków oczyszczenia duszy (nawiązanie do koncepcji orfickich). Do szkoły Pitagorasa, która następnie rozszerzyła działalność na inne miasta, należało kilka pokoleń greckich myślicieli oraz badaczy. Pitagoras nie zostawił żadnych pism, stąd trudno oddzielić jego poglądy od poglądów uczniów (w związku obowiązywała anonimowość; wszystko, co powstawało w ramach szkoły przypisywane było Pitagorasowi). Prawdopodobnie Pitagoras ograniczał się do nauczania ustnego; przypisywane mu Trzy księgi i Złote wiersze z całą pewnością są falsyfikatami pochodzącymi z końca epoki starożytnej lub pierwszych wieków chrześcijaństwa. Pierwsze wiarygodne informacje na temat działalności i poglądów Pitagorasa pochodzą z Ksiąg pitagorejskich Filolaosa z Krotony. Przyjmuje się, że punktem wyjściowym teorii Pitagorasa było poszukiwanie stanu równowagi przeciwieństw oraz przekonanie, że zjawiska przyrodnicze można wyrazić w relacjach liczbowych i przedstawić w sposób matematyczny. Drogą prowadzącą do teorii liczby, a w konsekwencji do systemu arytmo-geometrycznego, miały być matematyka i muzyka, którą pitagorejczycy kultywowali jako środek oczyszczenia duszy. Tradycja przypisuje Pitagorasowi wynalezienie instrumentu zwanego monochordem (inaczej „kanon”). Składał się on z pojedynczej struny umieszczonej nad rezonatorem z podziałką i służył badaniu oraz wyjaśnieniu stosunków liczbowych zachodzących między dźwiękami. Poprzez przesuwanie podstawka znajdującego się pod struną dzielono ją na odcinki. Podziałka na rezonatorze umożliwiała odczytywanie stosunków podziału struny. Uzyskiwano w ten sposób tzw. kwintowy system dźwiękowy, który był rezultatem podziału struny monochordu na 2, 3 i 4 równe części. Dawało to podstawowe stosunki liczbowe dla czystych interwałów muzycznych: oktawy (2:1), kwinty (3:2) i kwarty (3:4), oraz wielkiego tonu (9:8). Stosunki te odpowiadały zmiennej długości jednakowo napiętej struny monochordu, a ich odwrotności pokrywały się z częstotliwościami drgań dźwięków składowych danego interwału. Termin „harmonia” miał zatem w myśli pitagorejskiej najpierw znaczenie techniczno-muzyczne, oznaczając zarówno skalę muzyczną, zbudowaną z dźwięków o określonej wysokości, jak i zdolność instrumentów muzycznych do wydawania takich dźwięków. Dotyczyło to jedynie instrumentów właściwie zbudowanych i prawidłowo nastrojonych (tzn. o wyregulowanej długości strun). Wg późniejszych przekazów, pitagorejczycy obserwując związki zachodzące między ruchem a dźwiękami przenieśli harmonię muzyki na strukturę wszechświata (ze względu na harmonię i porządek Pitagoras miał nazwać wszechświat kosmosem, czyli ładem). Gwiazdy i planety poruszając się po swoich torach wydają dźwięki – poruszające się wolniej niższe, poruszające się szybciej wyższe. Słońce, Księżyc i gwiazdy krążąc wokół środka świata tworzyły harmonijną muzykę sfer. Według pierwszych pitagorejczyków środek świata stanowiła Ziemia. Księżyc, Słońce, Wenus i Merkury znajdowały się w odległości od Ziemi, analogicznej do odległości dźwięków w oktawie (stosunek 1 : 2 : 3 : 4). Człowiek nie słyszał owej muzyki sfer, ponieważ – jak wyjaśniali pitagorejczycy – przywykł do niej od urodzenia. Miał ją słyszeć jedynie Pitagoras. Następcy rozwijali jego koncepcje, m.in. Archytas z Tarentu ustanowił proporcje matematyczne dla pozostałych interwałów. Harmonia kosmosu dała początek metafizycznemu pojmowaniu muzyki i wpłynęła na rozwój wiedzy o etosie. Etyczne rozumienie muzyki, zapoczątkowane w szkole pitagorejskiej, znalazło szeroki oddźwięk m.in. w dziełach Damona i Platona. Do osiągnięć tej szkoły odwoływali się także teoretycy muzyki świata arabsko-muzułmańskiego, głównie al-Kindi, Bracia Czystości oraz al-Katib.
Literatura: J. Handschin Der Toncharakter. Eine Einführung in die Tonpsychologie, Zurych 1948; J.W McKinnon Jubal vel Pitagoras, quis sit inventor musicae?, „The Musical Quarterly” LXIV, 1978; A. Barbera The Consonant Eleventh and the Expansion of the Musical Tetractys. A Study in Andent Pythagoreanism, „Journal of Music Theory” XXVIII, 1984; Greek Musical Writings, t. 2: Harmonic and Acoustic Theory, red. A. Barker, Cambridge 1989; Żywoty Pitagorasa, tłum. z jęz. greckiego i łacińskiego i wstęp J. Gajda-Krynicka, Wrocław 1993 (zawiera: Żywot Pitagorasa Porfiriusza, O życiu pitagorejskim Jamblicha oraz anonimowy Żywot Pitagorasa); J. Gajda Pitagorejczycy, Warszawa 1996.
