Perotinus

Perotinus, Perotinus Magnus, Perrotinus, Pérotin, francuski kompozytor działający w Paryżu na przełomie XII i XIII w. Nie zachowały się żadne dokumenty dotyczące jego życia i twórczości; jedyne informacje o jego działalności pochodzą z dwóch traktatów z 2. połowy XIII w.: De musica mensurabili positio Johannesa de Garlandia (w przekazie Hieronymusa de Moravia) i De mensuris et discantu Anonimusa IV. Na tej podstawie dopiero w połowie XIX w. podjęto badania nad twórczością i postacią Perotinusa, którego próbowano identyfikować z różnymi osobami, przede wszystkim z Petrusem Succentorem, działającym od ok. 1207 do ok. 1238 przy katedrze Notre Dame w Paryżu, a niekiedy również z Petrusem Cantorem (†1197), teologiem i członkiem administracji tej katedry. W obu wspomnianych wyżej traktatach imię Perotinus łączone jest z tytułem magistra, co pozwala przypuszczać, że ukończył on kurs septem artes, prawdopodobnie w szkole katedralnej w Paryżu. Anonimus IV dodaje mu przydomek „magnus” i określa go jako najlepszego kompozytora dyskantu – „optimus discantor”, co może świadczyć, że Perotinus był wysoko ceniony przez współczesnych; cytuje także incipity 7 jego kompozycji. Wymienienie kilku utworów przypisywanych Perotinusowi w rozporządzeniach biskupa Paryża, Eudesa de Sully z 1198 i 1199 wydaje się wskazywać, że Perotinus mógł uczestniczyć w realizacji wprowadzanej wówczas reformy nabożeństw związanych z liturgią okresu Bożego Narodzenia. Prawdopodobnie łączyły go bliskie związki z Philippem le Chancelier, autorem kilku tekstów do przypisywanych Perotinusowi kompozycji. Znany jest przede wszystkim jako współtwórca późniejszej redakcji zbioru Magnus liber organi de gradali et antiphonario pro servitio divino multiplicando Leoninusa.

Głównymi źródłami kompozycji Perotinusa są zbiory Magnus liber organi, zachowane we Florencji (Biblioteca Medicea Laurenziana, sygn. Plut.29.1 z ok. 1245–55), Wolfenbüttel (Herzog-August-Bibliotheke, sygn. 1206 z 1. 1260–75 i sygn. 677 z ok. 1260–1320), Madrycie (Biblioteca Nacional, sygn. 20486 z końca XIII w.) i w innych rękopisach, w tym w formie szczątkowej w Starym Sączu (biblioteka klasztoru klarysek, sygn.D.2 z ok. 1280). Źródła te zawierają dzieła twórców kilku generacji, oprócz utworów Perotinusa i kompozytorów jemu współczesnych – kompozycje wcześniejsze, m.in. Leoninusa, oraz późniejsze. Istnieją poważne trudności w dokładnym określeniu twórczości Perotinusa, ponieważ żaden z utworów nie jest sygnowany jego imieniem; zazwyczaj zalicza się do niej kompozycje wymienione przez Anonimusa IV (4 organa i 3 kondukty) oraz utwory przypisywane mu na podstawie cech stylistycznych.

Perotinus uważany jest za najwybitniejszego kompozytora europejskiego z końca XII i początku XIII w. i czołowego przedstawiciela tzw. szkoły paryskiej, w której zapoczątkowano rozwój polifonii na gruncie form organalnych, konduktu i motetu. Jego główną zasługą jest modyfikacja Magnus liber organi, która dotyczyła wprowadzania zmian w pierwotnym, zawierającym organa dupla, repertuarze (skracanie szeroko rozwiniętych fragmentów organalnych, zastępowanie klauzul i innych części organum fragmentami stylistycznie bardziej zaawansowanymi oraz rozbudowa przez dodawanie nowych, zwykle krótszych klauzul różnego typu), a także wzbogacanie go nowymi kompozycjami, zwłaszcza 3- i 4-głosowymi. Podobnie jak w twórczości Leoninusa kompozycje organalne Perotinusa stanowią wielogłosowe wstawki (tropy) do utworu chorałowego i wykonywane są na zasadzie alternacji solowych, najczęściej sylabicznych odcinków chorału z melizmatycznymi odcinkami polifonicznymi. Utwory zaliczane do twórczości Perotinusa charakteryzuje przejrzystość formy, budowy frazy i struktury melodycznej, uporządkowanie kształtu rytmicznego i stosowanie środków harmoniczno-kontrapunktycznych, które przyczyniają się do zrównoważenia wszystkich elementów fakturalnych i formalnych. W kompozycjach 2-głosowych Perotinus nawiązywał do stylu organalnego (organum purum) i stylu copula Leoninusa, a ponadto stosował w dłuższych klauzulach styl dyskantowy lub pseudodyskantowy, w którym budowa obu głosów jest raczej oparta na regularnych układach metro-rytmicznych. Menzuralne, rytmicznie uporządkowane opracowanie cantus planus w tenorze było ważnym osiągnięciem kompozytorskim Perotinusa. Styl dyskantowy cechuje ostre pulsowanie rytmiki modalnej, z wyraźną tendencją do operowania krótkimi odcinkami, zwanymi ordines. Identyczne grupy rytmiczne, powtarzane wielokrotnie w toku kompozycji prowadzą do powstawania struktur izorytmicznych, które odegrały ważną rolę w dziejach motetu. Klauzule mogły być stosowane jako fragmenty większych całości lub traktowane jako utwory samodzielne i – podobnie jak kondukty – zróżnicowane melodycznie i rytmicznie.

Znacznie większą rolę w dziejach europejskiej polifonii odegrały jednak 3- i 4-głosowe kompozycje. Perotinus wykorzystywał w nich wszystkie znane wówczas środki techniczne i wyrazowe, ale udoskonalał je i rozwijał, co wpłynęło na wzrost poczucia harmonicznego. Nawet w konstrukcjach 4-głosowych, z długo wytrzymywanymi nutami tenoru w typie burdonu, stosunki harmoniczne, oparte na rozbudowanym systemie konsonansów, odgrywały doniosłą rolę, prowadząc czasami do ostrych współbrzmień dysonansowych, przypominających efekty heterofoniczne. O kształcie melodycznym decyduje rytmika modalna, przy czym wykorzystywany jest pełny zasób modi rytmicznych, w różnych kombinacjach. W głosach wyższych, utrzymanych często w technice nota contra notam, czasem – na wzór bardziej zaawansowanych klauzul 2-głosowych – z zazębiającymi się odcinkami ordines, kompozytor stosował color (rytmiczne rozdrobnienie głosów, podkreślanie jednego dźwięku w ramach układów o określonym ruchu melodycznym, ozdabianie linii melodycznej), technikę wymiany głosów, elementy imitacji i hoquetus. Niekiedy głosy wyższe były pisane w gęstym i nieprzerwanym toku melodycznym, przypominającym fakturę instrumentalną. W zakresie notacji Perotinus posługiwał się bardziej rozwiniętym w porównaniu z Leoninusem systemem, opartym na jednoznacznej rytmicznie notacji modalnej z rozbudowanym zestawem modi rytmicznych i elementami notacji menzuralnej.

Literatura: De mensuris et Discantu, Scriptorum de musica medii aevi…, red. E. Coussemaker I, 327–365; F. Ludwig Die liturgischen Organa Leonins und Perotinus, w ks. pamiątkowa H. Riemanna, red. C. Mennicke, Lipsk 1909, przedr. Tutzing 1965; F. Ludwig Repertorium organorum recentioris et motetorum vetustissimi stili, t. 1: Catalogue raisonné der Quellen, cz. 1: Handschriften in Quadrat-Notation, Halle 1910, wyd. 2. poszerz, oprac. L. Dittmer, «Musicological Studies» VII, 1964; F. Ludwig Perotinus Magnus i Die Quellen der Motetten ältesten Stils, „Archiv für Musikwissenschaft” III, 1921 i V, 1923; J. Handschin Was brachte die Notre-Dame-Schule Neues? i Zur Notre-Dame-Rhythmik, „Zeitschrift für Musikwissenschaft” VI, 1923/24 i VII, 1924/25; J. Handschin Über Voraussetzungen, sowie Früh- und Hochblüte der mittelalterlichen Mehrstimmigkeit, „Schweizersches Jahrbuch für Musikwissenschaft” II, 1927; M. Schneider Zur Satztechnik der Notre-Dame-Schule oraz J. Handschin Zur Leonin-Perotin Frage, „Zeitschrift für Musikwissenschaft” XIV, 1931/32; J. Handschin Zur Geschichte von Notre-Dame, „Acta Musicologica” IV, 1932; H. Schmidt-Garre Die drei- und vierstimmigen Organa, Kassel 1933; H. Husmann Die Offiziumsorgana der Notre-Dame-Zeit, „Jahrbuch der Musikbibliothek Peters” XLII, 1935; E Gennrich Perotinus Beata viscera Mariae virginis und die „Modaltheorie”, „Die Musikforschung” I, 1948; H. Tischler New Historical Aspects of the Parisian Organa, „Speculum” XXV, 1950; A. Machabey A propos des quadruples pérotiniens, „Musica Disciplina” XII, 1958; W.G. Waite The Abbreviation of the „Magnus liber”, „Journal of the American Musicological Society” XIV, 1961; G. Birkner Notre-Dame-Cantoren und -Succentoren vom Ende des 10. bis zum Beginn des 14. Jahrhunderts, w ks. pamiątkowa J. Handschina, red. H. Anglès i in., Strasburg 1962; H. Husmann Herkunft und Entwicklung des Magnus liber organi de antiphonario, „The Musical Quarterly” XLVIII, 1962; H. Husmann The Origin and Destination of the „Magnus liber organi”, „The Musical Quarterly” XLIX, 1963; H. Husmann The Enlargement of the „Magnus liber organi” and the Parish Churches St. Germain l’Auxerrois and Ste. Geneviève-du-Mont oraz H. Tischler The Dates of Perotinus, „Journal of the American Musicological Society” XVI, 1963; H. Tischler Perotinus Revisited, w: Aspects of Medieval and Renaissance Music, ks. pamiątkowa G. Reese’a, red. J. LaRue, Nowy Jork 1966, 2. wyd. 1978; H. Tischler The Early Cantors of Notre Dame, „Journal of the American Musicological Society” XIX, 1966; E.H. Sanders The Question of Perotinus Oeuvre and Dates, w ks. pamiątkowa W. Wiory, red. L. Finscher, Ch.-H. Mahling, Kassel 1967; R. Flotzinger Der Discantussatz im Magnus liber und seine Nachfolge, Wiedeń 1969; S. Brunner Die Notre-Dame-Organa der Handschrift W2, Tutzing 1982; H. Tischler Perotinus and the Creation of the Motet, „The Music Review” XLIV, 1983; R. Flotzinger Zu Perotinus und seinem „Sederunt”, w: Analysen. Beiträge zu einer Problemgeschichte des Komponierens, ks. pamiątkowa H.H. Eggebrechta, red. W. Breig, R. Brinkmann, E. Budde, Wiesbaden 1984; R. Flotzinger De Stephani roseo sanguine. Vom Quadruplum zur einstimmigen Motette, „Die Musikforschung” XXXVII, 1984; R. Stelzle Der musikalische Satz der Notre-Dame-Conductus, Tutzing 1988; C. Wright Music and Ceremony at Notre Dame of Paris. 500–1550, Cambridge (Massachusetts) 1989.