Pacelli, Asprilio

Pacelli [paczʹelli], Pacellus, Pecelli, Asprilio, Asprilius, Asprilio Vasciano, Aspriglio, Asperino, *1566 lub 1567 Vasciano (k. Narni, Umbria), †4 V 1623 Warszawa, włoski kompozytor, organista, ksiądz. Początkowo związany z Rzymem, od 23 II 1581 do 31 VIII 1582 chłopiec-sopranista w Cappella Giulia, prawdopodobnie kształcony pod kierunkiem Palestriny. W VI 1586 jako kapelmistrz poprowadził zespół muzyczny w Collegio Inglese (w archiwaliach wymienia się imię Asperino). Od XII 1586 (lub od VII 1587) do 1589 oraz sporadycznie do 1595 działał w Arciconfraternità del Gonfalone, gdzie założył i prowadził stały chór. Od 1 V 1591 do 1 X 1594 był kapelmistrzem i organistą w Arciconfraternità della Santissima Trinità dei Pellegrini e Convalescenti, jednocześnie przygotowywał na większe święta kapelę w kościele S. Maria di Monserrato (między IX 1589 a IX 1593) oraz współpracował z kilkoma innymi arcykonfraterniami: Santa Maria dell’Anima (1588), Santa Maria dell’Orazione e Morte (1590, 1593), Sant’Omobono dei Sarti (1592), Santissima Resurrezione (1594). Od 1 XII 1593 mieszkał w domu Consolato di S. Giovanni de’Fiorentini, w 1595 przeprowadził się do Collegio Germanico, gdzie od V zatrudniony był jako maestro di cappella i nauczyciel. Zespołem w Germanico kierował co najmniej do 15 III 1601, być może do II 1602. Od 2 III 1602 do 7 X 1602 stał na czele Cappella Giulia w bazylice św. Piotra na Watykanie. Pod koniec 1602 przybył do Polski, by objąć stanowisko kapelmistrza w kapeli królewskiej Zygmunta III – początkowo w Krakowie, później w Warszawie. W latach 1609–1612 najprawdopodobniej towarzyszył królowi podczas jego podróży do Wilna. Pobyt Pacellego w Polsce, słabo udokumentowany, potwierdzają dwa wpisy w księdze chrztów parafii św. Jana w Warszawie z lat 1611 i 1614; jest w nich wymieniany jako ojciec chrzestny. W Rzeczpospolitej wiódł dostatnie życie: udzielał pożyczek, a pod koniec życia przekazał Bractwu Miłosierdzia w Warszawie legat w wysokości 700 florenów, z którego miał być wypłacony posag dla czterech ubogich niewiast. Muzyk planował podróż do Włoch na wiosnę 1623, jednak nie doszło do niej z powodu śmierci artysty.  Król Zygmunt III w uznaniu zasług Pacellego, ufundował w warszawskim kościele św. Jana upamiętniające go epitafium (zniszczone w czasie II wojny światowej) oraz doprowadził do wydania zbioru jego mszy (1629).

Pacelli pozostawił po sobie niemal wyłącznie muzykę religijną (msze, motety, madrygały religijne, canzonetty religijne). Aż trzy zbiory jego dzieł wyszły drukiem w czasie, gdy prowadził kapelę w jezuickim Collegio Germanico. Na szczególną uwagę zasługują 4-głosowe Chorici psalmi et motecta (1599), reprezentujące stadium pośrednie między klasyczną polifonią a małogłosowym concertato, będące „zapowiedzią” słynnych Cento concerti ecclesiastici (1602) Lodovica Grossiego da Viadana. Kolekcja Pacellego była bardziej przeznaczona do prywatnej dewocji, niż do liturgii i mogła mieć zastosowanie w życiu muzycznym jezuickiego Collegio, a także podczas spotkań w rzymskich oratoriach czy konfraterniach. Do tego samego grona odbiorców adresowane były religijne madrygały 4-głosowe (1601; zbiór madrygałów 5-głosowych zaginął) i canzonetty Pacellego. W zgodzie z ówczesną tendencją panującą w kapeli Collegio Germanico, skomponował dla niej szereg motetów i psalmów 2-chórowych (1597). Działając w Polsce zrezygnował z utworów z tekstem włoskim na rzecz motetów a cappella oraz monumentalnych kompozycji polichóralnych, tworzących stosowną oprawę uroczystości z udziałem monarchy (w motetach z Sacrae cantiones obsada dochodzi do 5 chórów, w mszach z 1629 do 4). Śladem związków Pacellego z kapelą rorantystów na Wawelu są utwory 4-głosowe a cappella: m.in. motet Rorate caeli z długonutowym cantus firmus, a także 4-głosowa wersja 8-głosowej Missa Ave Maris Stella. W utworach opublikowanych przed 1608 oraz w kompozycjach na 5–7 głosów z Sacrae cantiones brak towarzyszenia instrumentalnego. Akompaniament organowy wprowadził Pacelli w polichóralnych motetach z Sacrae cantiones oraz w mszach, natomiast inne instrumenty melodyczne, sporadycznie występujące w ówczesnej polichóralności rzymskiej, w zaginionych Symphoniach (wzmiankowane w przedmowie do Sacrae cantiones).  Utwory ze zbioru Chorici psalmi et motecta cechuje: przewaga homorytmii, częste prowadzenie dwóch najwyższych głosów w tercjach równoległych (wpływy canzonetty) oraz elementy techniki concertato, polegające na zestawianiu głosów skontrastowanych rytmicznie. Psalmy i kantyki z tej kolekcji przeznaczone są do wykonania alternatim (polifonicznie opracowany jest co drugi werset). Jak wynika z przedmowy, utwory z tego zbioru można było śpiewać w różnych wersjach: w transpozycji, w obsadzie 3-głosowej, z 8-głosową doksologią i z towarzyszeniem organowym. Późniejsze jednochórowe motety Pacellego, wpisujące się w tradycję palestrinowską, cechuje znaczny udział imitacji (również dwutematycznej), choć od utworów Palestriny odróżnia je warstwa melodyczna: użycie krótszych fraz, większy udział skoków (kwarty, kwinty i oktawy). Frazy bywają wewnętrznie skontrastowane (sylabizm-melizmatyka, długie-krótkie wartości). Sylaby łączone są głównie z dźwiękami o wartości semibrevis i minimy. Ozdobniki, w niektórych utworach dość liczne, występują głównie w zakończeniach fraz, a także w funkcji amplifikacji poszczególnych słów. W Isti sunt Triumphatores (z Sacrae cantiones) na niewielką skalę Pacelli stosuje koncertowanie, jednak bardziej wyraźnym przejawem zainteresowania się kompozytora tą techniką jest – zachowany niekompletnie w rękopisie – Cantemus Domino na 3 basy i organy. Dwa motety na 5 i 7 głosów, wydane w antologii V. Liliusa Melodiae sacrae (Kraków 1604), są bardzo zbliżone do jednochórowych utworów z Sacrae cantiones. W zakresie polichóralności wkład Pacellego polega na rozwinięciu stylistyki rzymskiej: w motetach polichóralnych (1597 i Sacrae cantiones) obserwujemy tendencję do zwiększenia liczby chórów (z 2 do 5); z chóru stanowiącego początkowo (1597) niepodzielną jednostkę wykonawczą kompozytor wydziela (Sacrae cantiones) w celach interpretacji tekstu słownego pojedyncze głosy, osiągając większe zróżnicowanie przebiegu. Na zakorzenienie w tradycji rzymskiej wskazuje jednolita barwa chórów, brak skrajnie niskich lub wysokich rejestrów głosów typowych dla dzieł G. Gabrielego (u Pacellego ambitus głosów mieści się w przedziale od F do f ² lub B–a²) oraz zgodne z założeniami Vicentina prowadzenie głosów basowych w odcinkach tutti, świadczące o przeznaczeniu utworów do wykonania przestrzennego. Cechą wyróżniającą wymienione utwory na tle innych polichóralnych dzieł rzymskich z przełomu XVI i XVII w. jest szybki dialog pomiędzy chórami wykonującymi krótkie frazy, dynamizujący przebieg kompozycji.  Atutem tych utworów jest: nieschematyczna budowa formalna, różnorodność faktury chóralnej, a szczególnie – dość ścisła korelacja warstwy słownej i muzycznej. Pacelli zastosował następujące typy faktury chóralnej: 1. nota contra notam (lub bardzo zbliżoną) o wolniejszym toku rytmicznym, 2. nota contra notam w bardziej żywym rytmie, 3. polifoniczną, nawiązującą do XVI-wiecznego motetu, niekiedy z udziałem imitacji i dłuższych fraz. Bliższą charakterystykę zbioru dziewięciu mszy (1629) uniemożliwia brak kompletu ksiąg głosowych (zachowały się tylko partie A i T I chóru). Tytuły opracowań ordinarium missae wskazują na użycie materiału prekompozycyjnego w postaci jedno- (msza parafrazowa) lub wielogłosowej (missa parodia, np. Veni Sancte Spiritus wykazująca związki tematyczne z motetem Pacellego wydanym w zbiorze Sacrae Cantiones). Przykładem kompozycji łączącej cechy mszy tenorowej i parafrazowej jest Missa Ave Maris Stella, w której kompozytor wprowadził chorałową melodię hymnu jako: 1. długonutowy cantus firmus, 2. melodię dostosowaną rytmicznie do pozostałych głosów i nieco zmodyfikowaną, 3. źródło, z którego czerpał pojedyncze motywy. W 18-głosowej mszy Hodie nobis Caelorum Rex (z cantus firmus) w obu zachowanych księgach głosowych znajdujemy określenie „capella”, co sugeruje (jak w utworach G. Gabrielego) zróżnicowanie obsady poszczególnych chórów (m.in. możliwość użycia instrumentów). W twórczości motetowej i mszalnej Pacellego widoczne są cytaty i nawiązania do chorału gregoriańskiego. Jego utwory zachowane w rękopisach dowodzą, że kompozytor niekiedy przerabiał wcześniej skomponowane dzieła i zmieniał obsadę w zależności od potrzeb. Wyjątkową pozycję w zachowanym dorobku kapelmistrza Zygmunta III stanowi Paean będący opracowaniem fragmentu tragedii Flavia (finał I sceny aktu IV) autorstwa jezuity Bernardina Stefonia (wyk. 1600, Rzym), świadczący o udziale kompozytora w przygotowywaniu przedstawień dla teatru jezuickiego. Przejawem zainteresowania twórczością Pacellego w środowisku niemieckojęzycznym (pokłosie zatrudnienia w Collegio Germanico) są reedycje jego zbiorów przygotowane w oficynie N. Steina we Frankfurcie, kontrafaktury dwóch jego madrigali spirituali oraz kompozycje zamieszczone w niemieckich antologiach wydawanych w drugiej i trzeciej dekadzie XVII w. W polskiej kulturze muzycznej Pacelli odegrał ważną rolę, prowadząc przez długi okres kapelę królewską w czasach jej świetności. Pod jego kierunkiem w zespole kształcili się młodzi muzycy polscy i działali utalentowani kompozytorzy (m.in. V. Bertolusi, A. Hakenberger, A. Jarzębski, V. Lilius, T. Merula, G. Osculati, A. Staniczewski, G. Valentini).

Literatura: M. Gliński A. Pacelli: insigne maestro di cappella della Corte reale di Polonia (1570–1623), Watykan 1941; M. Gliński A. Pacelli nadworny muzyk Zygmunta III, „Ruch Muzyczny” 1964 nr 12, 13; T.D. Culley Jesuits and Music, t. 1: A Study of the Musicians connected with the German College in Rome during the 17th Century and of their Activities in Northern Europe, Rzym 1970; Z.M. Szweykowski Unikalne druki utworów A. Pacellego. Z muzycznych poszukiwań w Szwecji, cz. 2, „Muzyka” 1972 nr 1; E. Zwolińska Twórczość kompozytorów włoskich z I połowy XVII wieku dla kapeli rorantystów wawelskich, «Pagine» II, red. M. Bristiger, Warszawa 1974; M. Fumaroli Le Crispus et la Flavia du P. Bernardino Stefonio SJ: Contribution à l’histoire du théâtre au Collegio romano (1597 – 1628), w: Les fêtes de la Renaissance, t. 3, red. J. Jacquot, Paris 1975; G.C. Rostirolla La Cappella Giulia in San Pietro negli anni del magistero di Giovanni Pierluigi da Palestrina, w: Atti del Convegno di studi palestriniani: 28 settembre – 2 ottobre 1975, red. F. Luisi, Palestrina 1977; K. Fischer Die Psalmkompositionen in Rom um 1600 (ca. 1570–1630) oraz P. Ludwig Studien zum Motettenschaffen der Schüler Palestrinas, «Kölner Beiträge zur Musikforschung» 98, 143, Ratyzbona 1979, 1986; T.D. Culley Musical Activity in Some Sixteenth-Century Jesuit Colleges, with Special Reference to the Venerable English College in Rome from 1579 to 1589, w: Studien zur italienisch-deutschen Musikgeschichte 12, «Analecta Musicologica» 19, red. F. Lippmann, W. Witzenmann, Kolonia 1979; M. Murata Classical Tragedy in the History of Early Opera in Rome, „Early Music History” 1984; T.N. O’Regan Sacred Polychoral Music in Rome 1575–1621, dysertacja doktorska, t. 1–2, University of Oxford 1988; G. Vecchi „Docta schola” A. Pacellego, «Pagine» 5, red. M. Bristiger, Kraków 1989; A. Patalas Nieznana msza A. Pacellego „Ave Maris Stella”: traktowanie cantus firmus, „Muzyka” 1994 nr 2; N. O’Regan Institutional Patronage in Post-Tridentine Rome. Music at Santissima Trinità dei Pellegrini 1550–1650, «Royal Musical Association Monographs» 7, Londyn 1995; A. Patalas An Unknown ‘„Missa Ave Maris Stella” by A. Pacelli, „Musica Iagellonica” 1995; A. i Z. Szweykowscy Włosi w kapeli królewskiej polskich Wazów, «Acta Musicologica Universitatis Cracoviensis» 3, Kraków 1997 (zawiera 1 motet, wyd. A. Patalas); N. O’Regan A. Pacelli, Ludovico da Viadana and the Origins of the Roman Concerto Ecclesiastico, „Journal of Seventeenth-Century Music” 2000 nr 1; B. Przybyszewska-Jarmińska Stabile, Marenzio, Gabussi e Pacelli, i primi maestri di cappella italiana alla corte polacca, „Hortus Musicus” 2001 nr 2/3; A. Patalas Madrigale spirituale w siedemnastowiecznej Rzeczpospolitej – kompozycje A. Pacellego, „Muzyka” 2003 nr 4; E. Zwolińska Fragmenty rękopiśmienne partesów z początku XVII wieku z Archiwum Prowincji Małopolskiej Towarzystwa Jezusowego w Krakowie (PL-KrATJ 1631), w: Complexus effectuum musicologiae. Studia Miroslao Perz septuagenario dedicata, red. T. Jeż, Kraków 2003; B. Przybyszewska-Jarmińska Muzycy z Cappella Giulia i z innych rzymskich zespołów muzycznych w Rzeczpospolitej czasów Wazów, „Muzyka” 2004 nr 1; B. Przybyszewska-Jarmińska, Muzyczne dwory polskich Wazów, Warszawa 2007; D.V. Filippi «Selva Armonica». La musica spirituale a Roma tra Cinque e Seicento, Turnhout 2008; N. O’Regan, Music at Roman Confraternities to 1650: the current state of research, w: Musikstadt Rom. Geschichte – Forschung – Perspektiven. Beiträge der Tagung „Rom – Die Ewige Stadt im Brennpunkt der aktuellen musikwissenschaftlichen Forschung” am Deutschen Historischen Institut in Rom, 28.-30. September 2004, «Analecta Musicologica» 45, red. M. Engelhardt, Kassel 2011; F. Mastroianni A. Pacelli, musicista della terra di Vasciano, w: Musica sacra: tra rito e/o concerto: Riflessioni e testimonianze nello scenario contemporaneo, Atti del Convegno di studi, Terni, 26–27 aprile 2011, „Ricerche Umbre. Rivista dell’Istituto per le ricerche storiche sull’Umbria meridionale” 2013; G. Rostirolla Musica e musicisti nella basilica di San Pietro. Cinque secoli di storia della Cappella Giulia, t. 1–2, Rzym 2014; A. Patalas A. Pacelli in Poland: Compositions, Techniques, Reception, w: Italian music in Central-Eastern Europe: around Mikołaj Zieleński’s „Offertoria” and „Communiones” (1611), red. T. Jeż, B. Przybyszewska-Jarmińska, M. Toffetti, Wenecja 2015; F. Mastroianni Ritrovata la data di nascita di Giovanni Francesco Anerio, w: Tra musica e storia. Saggi di varia umanità in ricordo di Saverio Franchi, Rzym 2017; B. Przybyszewska-Jarmińska Informacje ze źródeł augustiańskich o życiu muzycznym w warszawskim kościele św. Marcina w XVII wieku oraz o działających w tym czasie muzykach królewskich, „Muzyka” 2020 nr 2; A. Patalas, Rękopis BH 6296 z Bischöfliche Zentralbibliothek w Ratyzbonie w świetle badań nad twórczością A. Pacellego, w: Muzykolog humanista wobec doświadczenia muzyki w kulturze. Księga pamiątkowa dedykowana profesor Małgorzacie Woźnej-Stankiewicz, red. Z. Fabiańska, M. Dziadek, Kraków 2021; A. Patalas De Asprilio Pacello ac illius musica Conterfectum adhuc non perfectum, «Fontes Musicae in Polonia» B/6 Warszawa 2021.