Omar Chajjam, Khayyam, arabskie Ghiyāth ad-Dīn, Abū al-Fātḥ ‘Umar ibn Ibrāhīm al-Khaiyāmi an-Nishaburi, perskie Abū ol-Fatḥ ‘Omar ebn Ebrahim ol-Khayyāmi, *18 V 1048 Nīshāpūr (Iran), †4 XII 1131 Nīshāpūr, perski poeta, matematyk i astronom. Nazwisko Khayyam (‘producent namiotów’) pochodzi prawdopodobnie od profesji jego ojca. Omar kształcił się w rodzinnym Nīshāpūr i w Balkh, po studiach przeniósł się do Samarkandy. Seldżucki sułtan Malik-Shaha zlecił mu przeprowadzenie astronomicznych obserwacji w celu zreformowania kalendarza. Wspólnie z innymi astronomami Omar brał udział w budowie obserwatorium w mieście Eṣfahān. Po śmierci sułtana w 1092 Omar udał się na pielgrzymkę do Mekki. Po powrocie do Nīshāpūr nauczał i pozostawał w służbie dworskiej.
W średniowieczu Omar zyskał sławę jako naukowiec, do naszych czasów przetrwało jednak niewiele jego dzieł pisanych prozą. Obejmują one traktaty z zakresu metafizyki i geometrii euklidesowej. W Europie Omar znany jest głównie jako twórca rubajjatów (przypisuje mu się autorstwo czterystu), rymowanych czterowierszy, stosowanych w poezji perskiej od czasów przedmuzułmańskich. Wśród anglojęzycznych czytelników spopularyzował je w XIX w. E. Fitzgerald, publikując ich wolne przekłady w The Rubáiyát of Omar Khayyám (1859). Zbiór ten został uznany za arcydzieło poetyckie. O ile oryginalne czterowiersze były tworzone na określoną okazję i stanowiły samodzielne utwory poetyckie, o tyle w zbiorze Fitzgeralda strofy łączą się w dłuższe poematy. Zawierają one medytacje nad sensem egzystencji, tajemnicą życia i śmierci, relacją człowieka do Boga. Omar jawi się w nich jako człowiek głęboko myślący, drwiący z pewności religijnej, piętnujący ludzką słabość i głupotę. Niemożność rozwiązania fundamentalnych problemów metafizycznych próbuje przynajmniej częściowo zrekompensować hedonistyczną postawą wobec życia i poddaniem się zmysłowemu pięknu materialnego świata. Strofy z The Rubáiyát of Omar Khayyám Khayydm przetłumaczono na wiele języków. Stanowiły one źródło inspiracji dla licznych poetów i kompozytorów.
Kompozytorzy wykorzystujący teksty rubajjatów Omara lub nawiązujący do nich: L. Lehmann, cykl pieśni In a Persian Garden, Rubaiyat of Omar Khayyam 1896; A. Foote Four Character Pieces after Omar Khayyam na orkiestrę, 1912; H. Hanson Two Songs from the Rubaiyat of Omar Khayya: 1. The Wordly Hope, 2. Wake, 1916; C.W. Cadman, suita fortepianowa The Rubayyat of Omar Khayyam 1921; M. Ettinger Weisheit des Ostens (Omar Khayyam) na 4 głosy solowe, chór i orkiestrę, 1921; K. Regamey Chansons persanes (Omar Khayyam) na baryton i orkiestrę, 1943; O. Siegl, symfonia Omar Khayyam 1943; K. Penderecki Strofy na sopran, głos recytujący i 10 instrumentów, 1959; Z. Bagiński Rubajaty Omara Chajjana na baryton i zespół instrumentalny, 1971; A. Nikodemowicz 2 rubajaty Omara Chajjama na baryton i fortepian, także wersja na baryton i orkiestrę, 1976.
Literatura: M. Tomaszewski Na temat „Pieśni perskich” Konstantego Regameya, w: Oblicza polistylizmu, materiały sympozjum poświęconego twórczości K. Regameya, red. K. Tarnawska-Kaczorowska, Warszawa 1988.
