Ogiński, Michał Kazimierz

Ogiński Michał Kazimierz, książę, *1728 Warszawa, †1800 Warszawa, kompozytor i pisarz, hetman wielki litewski. W latach 50. odbył pierwszą podróż po Europie (Drezno, Wiedeń, Paryż). W V 1772 udał się po raz drugi przez Wiedeń do Paryża; w 1774 powrócił do kraju. W 1782 podjął kolejną podróż (Akwizgran, Bruksela, Haga, Amsterdam, Londyn, Berlin). Uzdolniony artystycznie, otrzymał bardzo staranne, wszechstronne wykształcenie, także muzyczne. Grał doskonale na skrzypcach; znane są informacje o nauce Michała Kazimierza Ogińskiego u G.B. Viottiego w Paryżu, przypuszczalnie nie były to regularne studia, lecz lekcje na poziomie klasy mistrzowskiej. Grał też znakomicie na harfie i klarnecie, czego dowody dawał wielokrotnie, m.in. w Moskwie w latach 1763–64 czy w 1765 w swoim pałacu w Warszawie, w obecności króla Stanisława Augusta Poniatowskiego; jego prace nad ulepszeniem mechanizmu pedałowego harfy wykorzystał S. Érard; Michał Kazimierz Ogiński był także autorem hasła o harfie w Wielkiej Encyklopedii Francuskiej pod redakcją D. Diderota (1751–72).

W 1761 Michał Kazimierz Ogiński poślubił Aleksandrę z Czartoryskich i wszedł w posiadanie Słonimia, w którym z przerwami przebywał w latach1764–84. Oprócz imponującej siedziby książęcej istniały tam drukarnia i manufaktura włókiennicza, zaś w pałacu wspaniałe zbiory biblioteczne. W latach 70. i 80. wybudowany został gmach teatru dla 2000 widzów, z ogromną sceną i maszynerią obsługującą rozbudowane dekoracje oper seria, w którym widowiska odbywały się niemal codziennie. W czasach Michała Kazimierza Ogińskiego Słonim przeżywał lata swej świetności. Działała tam kapela prezentująca bardzo wysoki poziom wykonawczy; utrzymywano 2 zespoły operowe: włoski i polski. W latach największego rozkwitu (1776–80) kapela wokalno-instrumentalna liczyła 53 członków (w 1792 tylko 12). Orkiestrą dyrygowali kolejno: Durand, Dobrzański, A. Kuźmicki, J. Sokołowski i J. Pauli, a w latach 1776–78 kapelmistrzem był A. Danesi, wcześniej kapelmistrzem na dworze arcybiskupa ruskiego L. Szeptyckiego we Lwowie; w zespole muzycznym działało wielu znakomitych instrumentalistów, m.in. w latach 1776–78 ceniony skrzypek włoski Cipriano Cormier zwany Cypriani, wiolonczelista J.G. Fleischmann, do zespołu operowego z teatru warszawskiego przeniósł się też kastrat G. Campagnucci (Compagnucci); obsadę uzupełniał zespół baletowy. Muzyków i tancerzy kształcono w założonym przez Michała Kazimierza Ogińskiego szkole, którą w 2. poł. lat 80. kierował słynny baletmistrz, F. Szlancowski. Do baletu i orkiestry przysposabiano młodzież z okolicznych wsi, zaś zdolniejsi uczniowie mogli kontynuować naukę za granicą (np. Teodor Kowal, wybitny skrzypek i kapelmistrz, znany później pod nazwiskiem Ferrari); zespół taneczny był tak dobry, że w 1788 został oddany do dyspozycji króla.

Według A. Żórawskiej-Witkowskiej repertuar teatru słonimskiego w zasadzie nie ulegał wpływom sceny warszawskiej, chociaż w zbiorach bibliotecznych Ogińskich znajdowały się włoskie i francuskie opery prezentowane w stolicy. Wystawiano głównie opery do librett Metastasia (m.in. Król-Pasterz), a z utworów polskich – prawdopodobnie opery Michała Kazimierza Ogińskiego (jego autorstwo nie jest udokumentowane; jedynie w przypadku opery Pola Elizejskie nie ulega wątpliwości). Mniej znany jest repertuar dramatyczny teatru w Słonimiu; wiadomo, że grywano tam sztuki Woltera, prawdopodobnie w przekładzie Michała Kazimierza Ogińskiego lub marszałka dworu, I. Lachnickiego. Ponadto teatr słonimski miał swoją filię w Siedlcach, gdzie grano m.in. melodramat Cyganie (muz. Michał Kazimierz Ogiński?, wyst. 1786) i Matkę Spartankę W. Lessla (1791) do librett F.D. Kniaźnina z ariami, duetami i chórami. Libretta miały charakter dydaktyczny i moralizatorski, błahą fabułę i jowialny humor (Filozof zmieniony, Kondycje stanów) lub przekazywały pouczające treści, wykorzystując personifikacje Natury, Rozumu czy Piękna (Mocy świata). W zakresie repertuaru symfoniczno-kameralnego dominowały kompozycje twórców mannheimskich i wiedeńskich.

Z upływem czasu zaangażowanie w sprawy polityczne przyczyniło się do znacznego uszczuplenia majątku Michała Kazimierza Ogińskiego, a wydarzenia lat 60.–70. zmusiły go do sprzedania części majątku (w tym Nieborowa). Łatwowierność, próżność oraz rozrzutność, jak przekazują źródła, przyczyniły się do tego, że w latach 1791–92 Michał Kazimierz Ogiński zmuszony był za spore kwoty niezbędne do pokrycia długów przekazać Michałowi Kleofasowi Ogińskiemu wszystkie dobra na Litwie. W ostatnich latach życia Michał Kazimierz Ogiński przebywał w Helenowie, gdzie utrzymywał skromny zespół instrumentalno-wokalny; członkowie dawnego zespołu słonimskiego w większości pozostali w litewskich dobrach Ogińskich w Telechanach. Dekret carycy Katarzyny II z 1795 przekreślił istnienie wielu teatrów magnackich, m.in. w Słonimiu; zniszczeniu uległy pałac i teatr, zaginęły zbiory biblioteczne i muzykalia, trudno więc o ocenę wartości nieznanego skądinąd, grywanego tylko tam repertuaru (w tym przede wszystkim utworów samego Michała Kazimierza Ogińskiego).

Pierwszym znanym dziełem scenicznym Michała Kazimierza Ogińskiego była muzyka baletowa napisana na rocznicę koronacji Stanisława Augusta Poniatowskiego i wystawiona 24 XI 1765 w Warszawie. Wiadomo, że od wczesnej młodości komponował mazurki i polonezy, których część jeszcze obecnie bywa przypisywana Michałowi Kleofasowi Ogińskiemu. Do niewątpliwej spuścizny Michała Kazimierza Ogińskiego zalicza się podane w wykazie kompozycji zbiory polonezów i pieśni.

Polonezy Michała Kazimierza Ogińskiego należą stylistycznie do okresu polskiego preromantyzmu; kompozytor wprowadza metrorytmikę polskich tańców ludowych i typowe dla ludowej muzyki polskie elementy, np. lidyzmy czy charakterystyczną melikę. W pieśniach dominują teksty liryczne i refleksyjne oraz dydaktyczno-moralizatorskie, ale także typowe dla poezji tego okresu sielanki i satyry. Skromna spuścizna literacka Michała Kazimierza Ogińskiego obejmuje głównie przekłady i adaptacje utworów Monteskiusza, Boccaccia, A.L. Thomasa, E. Younga; zbiór Bajki i nie bajki zawiera m.in. wiersze okolicznościowe i piosenki; jak uważa Żórawska-Witkowska, utwory Michała Kazimierza Ogińskiego nie wykraczają poza konwencjonalizm literacki epoki.

Literatura: L. Simon Repertuar teatrów w Polsce za czasów Stanisława Augusta. Uwagi na marginesie dzieła Ludwika Bernackiego, „Pamiętnik Literacki” 1929 z. 3; A. Miller Teatr polski i muzyka na Litwie (1745–1865), Wilno 1936; A. Ciechanowiecki Michał Kazimierz Oginski und sein Musenhof zu Slonim, Kolonia 1961, wyd. białor. Michał Kazimir Aginski i jaho „sjadziba muzau u Słonimie”, przekł. W Sakałouski, Mińsk 1993; J. Prosnak Opera polska w teatrach magnackich XVIII wieku, „Muzyka” 1965 nr 1; B. Król-Kaczorowska Teatr dawnej Polski. Budynki, dekoracje, kostiumy, Warszawa. 1971; L. Bernacki Teatr, dramat i muzyka za Stanisława Augusta, Lwów 1925, przedr. t. 2 Warszawa 1975; K. Wierzbicka-Michalska Teatr w Polsce w XVIII wieku, Warszawa 1977; A. Nowak-Romanowicz Twórczość komediowa Michała Kazimierza Ogińskiego i Katarzyny II, „Muzyka” 1990 nr 2; A. Nowak-Romanowicz Klasycyzm 1750–1830, «Historia Muzyki Polskiej», t. 4, Warszawa 1995; A. Żórawska-Witkowska Muzyka na dworze i w teatrze Stanisława Augusta, 1995.