Nikomachos z Gerazy

Nikomachos z Gerazy (obecnie Dżarasz, północno-zachodnia Jordania), II w., filozof, matematyk, teoretyk muzyki, pochodzenia syryjskiego. W swych pracach zebrał całokształt wiedzy arytmetycznej pitagorejczyków i neopitagorejczyków, czym zyskał sobie miano „Euklidesa arytmetyki”. Jego Arithmētikē eisagōgē (‘wstęp do arytmetyki’) jest pierwszym dziełem, w którym arytmetykę potraktowano jako dyscyplinę niezależną od geometrii. W traktacie tym Nikomachos dowodzi, że liczba była pierwotnym wzorem w umyśle Stwórcy, zaś wszelkie byty zostały przez niego ukształtowane na zasadzie wzajemnych stosunków liczbowych. Wynika stąd prymat arytmetyki nad pozostałymi naukami (epistemai) matematycznymi (muzyką, geometrią, astronomią), dla których jest ona źródłem (arytmetyka rozważa bowiem liczbę samą w sobie, muzyka – jej stosunek do innej liczby, geometria rozpatruje wielkości w spoczynku, astronomia w ruchu). Autor dokonuje też klasyfikacji liczb na parzyste, nieparzyste, pierwsze i złożone, figurowe i bryłowe, „doskonałe” i „przyjazne”. Kolejną rozprawą Nikomachosa na temat arytmetyki jest zachowana tylko we fragmentach dwutomowa Theologoumena arithmētikēs (‘teologia liczb’), w której omawia mistyczne właściwości liczb. Nikomachos napisał też dwa traktaty z zakresu teorii muzyki – Encheiridion harmonikēs (‘podręcznik harmonii’) i Kitab al-mūsīqī al-kabīr (‘wielka księga muzyki’), z których wynika, że napisał jeszcze jedną rozprawę o muzyce (obecnie zaginiona). Nikomachos jako pierwszy przekazał legendę o Pitagorasie, który przechodząc obok kuźni zwrócił rzekomo uwagę na różnicę wysokości dźwięków wydawanych przez różnej wagi młoty. Spostrzeżenie to miało stać się podstawą późniejszego doświadczenia ujawniającego zależność pomiędzy ciężarem młota a wysokością dźwięku. Zrelacjonował też wyniki eksperymentów na monochordzie, opisał interwały pitagorejskiego systemu dźwiękowego oraz ich klasyfikację, budowę i rodzaje tetrachordów oraz systemu doskonałego (systema teleion). Przekazał również pitagorejską koncepcję harmonii sfer (m.in. według której planety dzięki swemu ruchowi wydają dźwięki tworzące razem harmonijne brzmienie), w której centralnym elementem ontologiczno-kosmologicznym są proporcje liczbowe odzwierciedlające doskonałość i harmonię zawartą w poszczególnych rzeczach i zjawiskach, a także relacje między nimi, tworzące całą strukturę wszechświata. Opisał ponadto ideę analogii ruchu 7 planet z 7 dźwiękami skali muzycznej. Dzieła Nikomachosa są ogniwem łączącym estetykę muzyki antyku i średniowiecza, w późniejszych czasach opierali się na nich m.in. Boecjusz (De institutione musica) i Bracia z Basry (Ihwan as-Safa).

Literatura L. Schrade Das propädeutische Ethos in der Musikanschauung des Boethius, „Zeitschrift für Geschichte der Erziehung und des Unterrichts” XX, 1930, przedr. w: De scientia musicae studia atque orationes, wyd. E. Lichtenhahn, Berno 1967; H.G. Farmer The Sources of Arabian Music, Bearsden 1940, wyd. zrewid. Lejda 1965; J. Chailley Nikomachos, Aristote et Terpandre devant la transformation de l’heptacorde grec en octocorde, «Yuval» I, Jerozolima 1968; E. Neubauer Neuere Bücher zur arabischen Musik, „Der Islam” XLVIII, 1971; A. Shiloah Al-Hasan Ibn Ali al-Katib. La perfection des Connaissances Musicales, Kitab Kamal Adab al-Gina’. Traduction et commentaire d’un traité de musique arabe du XIe siècle, Paryż 1972.