Nanino, Giovanni Maria

Nanino Giovanni Maria, *1543 lub 1544 Tivoli, †11 III 1607 Rzym, włoski kompozytor. Śpiewał w chórze chłopięcym katedry w Vallerano (k. Viterbo). Na początku i w połowie lat 60. uczył się prawdopodobnie u Palestriny, gdy ten był kapelmistrzem w S. Maria Maggiore w Rzymie. Po opuszczeniu stanowiska przez Palestrinę Giovanni Maria Nanino został tam ok. 1567 kapelmistrzem, pod jego kierunkiem w zespole śpiewali późniejsi kompozytorzy: F. Anerio i A. Brunelli.

Dwukrotnie w Wielki Czwartek Giovanni Maria Nanino pełnił funkcję głównego muzyka w procesjach organizowanych przez oratoria SS. Crocifisso (1576) i Gonfalone (1604). W latach 1575–77 był kapelmistrzem w S. Luigi dei Francesi, a następnie został przyjęty jako tenor do chóru papieskiego. Funkcję tę pełnił do końca życia. Okresowo pisał diariusz kapeli sykstyńskiej jako punctator. Po 1586 kilkakrotnie wybierano go na stanowisko kapelmistrza, gdyż było ono obsadzane rotacyjnie przez członków chóru (do reformy z IX 1586 kapelmistrzem był duchowny, nie muzyk). W XI 1586 Giovanni Maria Nanino wyjechał do Mantui, by podziękować księciu Guglielmo Gonzadze za poparcie dla chóru papieskiego i zadedykował księciu wydany w tym samym roku zbiór motetów. Równocześnie nadal utrzymywał kontakty z S. Luigi dei Francesi, ucząc tam chłopców-sopranistów. Niektórzy badacze wysnuli nawet wniosek, że wraz z bratem Giovannim Bernardinem prowadzili prywatną „szkołę muzyczną”. Faktem jest, że obaj muzycy, mieszkający w domu należącym do kościoła francuskiego, stale utrzymywali i kształcili jednorazowo 4 chłopców ze szkoły przez 4–8 lat, ucząc ich śpiewu i kontrapunktu. Ich podopiecznymi byli m.in. D. i G. Allegri, V. Ugolino, A. Cifra, D. Massenzio, P. Agostino. Giovanni Maria Nanino jako nauczyciel i kompozytor zyskał pod koniec XVI w. ogromną sławę, o czym świadczyć mogą liczne pisemne świadectwa przechowywane w bibliotekach całej Europy, anegdoty krążące na jego temat, a także fakt, że niemal w każdej antologii wydanej pomiędzy 1570 a 1607 zamieszczano jego kompozycje, często prezentując je w wyróżnionym miejscu. Wymowny jest np. układ utworów w antologii Le gioie (1589), zawierającej kompozycje rzymskiego stowarzyszenia muzyków. Zbiór otwiera madrygał Giovanniego Marii Nanina, a po nim następują kompozycje Palestriny i F. Aneria, kapelmistrza stowarzyszenia. Giovanni Maria Nanino za życia sławą co najmniej dorównywał Palestrinie, a po jego śmierci stanął na czele szkoły rzymskiej; po 1620 został niemal zupełnie zapomniany. Pochowano go w kościele S. Luigi dei Francesi.

Pomimo ważnej roli, jaką Giovanni Maria Nanino odgrywał w muzyce rzymskiej końca XVI w., jego twórczość nie doczekała się pełnego opracowania. Utwory religijne w większości pozostały w rękopisach, twórczość madrygałowa, mimo że częściej publikowana, pozostała niedoceniona. Uważano go za kompozytora najgruntowniej wykształconego w kontrapunkcie, którego nauczał i o którym pisał. Jego utwory charakteryzuje duża różnorodność rozwiązań kompozytorskich, ich stylistyka, zwłaszcza melodyka, jest szczególnie bliska językowi muzycznemu Palestriny. Sam Giovanni Maria Nanino pisał o jej cechach w niepublikowanym Regole di contrappunto. W późniejszym okresie twórczości zrównoważona linia melodyczna ustępuje miejsca melodii podporządkowanej współbrzmieniom harmonicznym i wyrazistemu tekstowi. W religijnym dorobku Giovanniego Marii Nanina, łącznie z dramatycznymi w wyrazie Lamentacjami Jeremiasza, chromatyka zajmuje jednak miejsce marginalne. Swój kunszt kontrapunktu zaprezentował Giovanni Maria Nanino w zbiorze szczególnie skomplikowanych technicznie motetów z 1586. Każdy z utworów tego zbioru zawiera odmiennie skonstruowany kanon, przy czym jeden z głosów prowadzi melodię cantus firmus. Kanony tworzone są w kolejnych interwałach dolnych i górnych od prymy do nony; są tu kanony pisane według zasady principium et finis (jeden głos w ruchu raka), kanony podwójne oraz 3 kanony enigmatyczne (dwa z nich napisane dla wspomnienia śmierci papieży Klemensa VIII i Leona XI).

Przypisywany do niedawna kompozytorowi rękopiśmienny zbiór 157 kanonów zawiera (według ostatnich badań) 125 kontrapunktów C. Festy, kilka utworów anonimowych oraz motety Giovanniego Marii Nanina z wydania z 1586. Skomplikowane pod względem kontrapunktu utwory Giovanniego Marii Nanina otwierają listę podobnych kompozycji, pisanych w 1. połowie XVII w. przez twórców włoskich (głównie rzymskich, m.in. F. Soriano, P. Agostini, R. Micheli). Pozostałe nie zawierają już tak zawiłych rozwiązań kontrapunktycznych.

Giovanni Maria Nanino jest autorem co najmniej trzech mszy. Missa „Vestiva i colli” należy do typu ad imitationem (oparta jest na madrygale Palestriny), msza 8-głosowa z organami włącza się w nurt popularnej w Rzymie, zwłaszcza na początku XVII w., polichóralności. W mszy tej kontrapunkt floridus zdecydowanie dominuje nad homorytmią, w linii melodycznej kompozytor sporadycznie łączy wartość fuzy z sylabą tekstu, wychodząc tym samym poza stylistykę Palestriny. W innych utworach polichóralnych występuje przede wszystkim homorytmia w połączeniu z antyfonalną wymianą chórów.

Madrygały Giovanniego Marii Nanina są kompozycjami bardzo indywidualnymi, różnorodnymi w charakterze – od lekkich, poprzez pastoralną narrację do poważnych i ściśle polifonicznych. Znajdujemy w nich dość śmiałe stosowanie dysonansów i chromatyki, zawsze uzasadnione ekspresją tekstu. Madrygały z księgi 1 (2. wyd. 1579) charakteryzuje melodyka sylabiczna z niewielką ilością melizmatów. Nacisk położony został na wyrazistość tekstu, co wiąże się z zastosowaniem, w przeciwieństwie do utworów religijnych, nieskomplikowanego kontrapunktu.

Niezbadane pozostają rękopisy Giovanniego Marii Nanina, zachowane głównie w Civico Museo Bibliografico Musicale w Bolonii, częściowo powstałe we współpracy z bratem, będące świadectwem działalności pedagogicznej i kunsztu kontrapunktycznego braci Nanino.

Literatura: F.X. Haberl Giovanni Maria Nanino, „Kirchenmusikalisches Jahrbuch” VI, 1891 (zawiera 5 lamentacji); R. Radiciotti Giovanni Maria Nanino musicista Tiburtino, Pesaro 1907; H J. Moser Vestiva i colli, „Archiv für Musicforschung” IV, 1939; R.J. Schuler The Life and Liturgical Works of Giovanni Maria Nanino (1545–1607), dysertacja University of Minnesota, 1963 (zawiera transkrypcję utworów liturgicznych); D. Crawford The Francesco Sforza Manuscript at Casale Monferrate, „Journal of the American Musicological Society” XXIV, 1971; C.A. Dower Cappella Sistina Codices in the Catholic University of America Library, „Notes” XXXVI, 1980; J. Haar Arie per cantar stanze ariostesche, „Quaderni della Rivista italiana di musicologia” XVI, Florencja 1981; R.I. Deford The Evolution of Rhythmic Style in Italian Secular Music of the Late Sixteenth Century, „Studi musicali” X, 1981; P. Ludwig Studien zum Motettenschaffen der Schüller Palestrinas, Ratyzbona 1986; S. Durante On „Artificioso” Compositions at the Time of Frescobaldi, w: Frescobaldi Studies, red. A. Silbiger, Durham 1987; M. Fromson A Conjunction of Rhetoric and Music. Structural Modelling in the Italian Counter-Reformation Motet, „Journal of the Royal Musical Association” CXVII, 1992; La musica a Roma attraverso le fonti d’archivio, księga międzynarodowego kongresu, Rzym 4–7 VI 1992, red. B.M. Antolini, A. Morelli, V.V. Spagnuolo, Rzym 1994; R.J. Agee Costanzo Festa’s Gradus ad Parnassum, „Early History Music” XV, 1996.