logotypes-ue_ENG

Mikołaj z Radomia

Biogram i literatura

Mikołaj z Radomia, Mikołaj Radomski, polski kompozytor działający w 1. połowie XV w. prawdopodobnie w Krakowie, znany tylko z podpisów przy kilku kompozycjach: „N. de Radom”, „Nicolaus de Radom” i „Mycolay Radomsky”. Poszukiwania tożsamości kompozytora nie dały dotąd żadnych rezultatów. Wysuwane w literaturze (m.in. H. Musielak) hipotezy o identyczności Mikołaja z którąkolwiek z pojawiających się w źródłach osób tego imienia (np. „Nicolaus clavicembalista dominae reginae Poloniae” z 1422, „Nicolaus Geraldi de Radom”, który studiował w Krakowie, gdzie uzyskał stopień magistra, a w latach 1389–91 był wymieniany w aktach watykańskich jako duchowny urodzony w Radomiu i związany z diecezją krakowską, kilku Mikołajów z Radomia studiujących w Akademii Krakowskiej w latach 1420, 1426 i innych kilku podpisanych w rękopisach z 2. połowy XIV i 2. połowy XV w. z Biblioteki Jagiellońskiej oraz psałterzysta katedry wawelskiej w 1460) nie zostały dotąd potwierdzone. Kompozycje podpisane imieniem Mikołaja i dotąd niezidentyfikowane jako dzieła innych twórców są zanotowane czarną notacją menzuralną w dwóch polskich zbiorach muzyki wielogłosowej z ok. 1440: w rękopisie Biblioteki Świdzińskich, później Biblioteki Krasińskich sygn. 52, obecnie Biblioteka Narodowa sygn. III. 8054 i w rękopisie Biblioteki Załuskich, następnie Biblioteki Carskiej w Petersburgu sygnatura Lat. F. I. 378 i z kolei Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, potem Biblioteki Narodowej, zaginionym podczas II wojny światowej i znanym obecnie z kopii mikrofilmowej (niepełnej) oraz rękopiśmiennej transkrypcji dokonanej z oryginału przez M. Szczepańską i przechowywanej w Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu; oba rękopisy opublikowano w „Antiquitates Musicae in Polonia” (t. 13 i 14). Oprócz utworów Mikołaja z Radomia zawierają one m.in. kompozycje J. Ciconii, A. Zacary da Teramo, Mikołaja z Ostroroga oraz dzieła anonimowe (w tym Cracovia civitas i Breve regnum w rkp. III. 8054).

Mikołaj z Radomia jest najwybitniejszym kompozytorem polskim XV w., a zarazem najstarszym znanym z imienia twórcą muzyki wielogłosowej w Polsce. Na podstawie zachowanych dzieł można sądzić, że był on muzykiem solidnie wykształconym i dobrze obeznanym z najnowszymi kierunkami ówczesnej muzyki europejskiej. Niezbyt obfita, ale utrzymana na wysokim poziomie twórczość Mikołaja nawiązuje przede wszystkim do muzyki włoskiej i francuskiej początku XV w. (por. styl utworów J. Ciconii, A. Zacary da Teramo), a także do nowoczesnych osiągnięć w zakresie techniki brzmieniowej szkoły burgundzkiej, reprezentowanej przez twórczość G. Dufaya (Magnificat). Typowy dla tego okresu jest także dobór form: części mszalne, magnificat, ballada. Ukształtowanie architektoniczne utworów Mikołaja jest uwarunkowane w głównych zarysach budową tekstu, o czym świadczy wieloodcinkowa budowa Magnificat i części ordinarium missae, które łączą się w pary na zasadzie pokrewieństwa melodycznego i stanowią wstępne formy cyklu mszalnego. Charakterystyczną 3-częściową budowę z powtórzeniem pierwszej części (aabc) wykazują dwie kompozycje wokalno-instrumentalne typu balladowego. Są to: utwór bez tekstu oraz Hystorigraphi aciem uważany często za kontrafakturę francuskiej ballady z uwagi na niezgodność łacińskiego tekstu z melodią. Tekst ten, będący panegirykiem na cześć rodziny królewskiej i narodzin królewicza Kazimierza, powstał w 1426 i jest zapewne dziełem Mikołaja z Błonia. Krótkie Alleluia stanowi swobodne przetworzenie rondeau Bon jour bon mois G. Dufaya; autorstwo Mikołaja z Radomia tego prostego opracowania jest kwestionowane (M. Majchrowski).

Budowa wewnętrzna wszystkich kompozycji opiera się na ogół na szeregowaniu różnych pod względem technicznym odcinków. Utwory Mikołaja z Radomia – zgodnie z powszechną wówczas praktyką – utrzymane są w fakturze 3-głosowej (discantus, tenor, contratenor), w dwóch częściach mszalnych pojawiają się fragmenty z dodatkowym discantus. Poza trzema częściami ordinarium missae, w których wszystkie głosy są tekstowane, pozostałe utwory mają tekst podpisany tylko pod discantus, co pozwala przypuszczać, że były przeznaczone do wykonania wokalno-instrumentalnego. Fragmenty sylabiczne przeplatają się z fragmentami, w których wszystkie głosy traktowane są melizmatycznie. Obok techniki nota contra notam i rozwiniętego kontrapunktu ozdobnego kompozytor wykorzystuje imitację, a niekiedy stosuje też zazębiające się krótkie motywy, synkopowanie i hoquetus. W utworach Mikołaja przeważa metrum trójdzielne (dwudzielne w utworze bez tekstu), czasem na przemian z fragmentami dwudzielnymi (Hystorigraphi aciem); oblicze tonalne kompozycji jest stosunkowo jednolite. W częściach mszalnych widać wpływy stylu pieśniowego początku XV w. z wyraźnie wyodrębnionym głosem najwyższym; dostrzegana niegdyś ich bliska zależność od dzieł A. Zacary da Teramo została zakwestionowana w nowszej literaturze (J. Miszke). W Magnificat melodia chorałowa parafrazowana jest w discantus a odcinki w kontrapunkcie swobodnym pojawiają się obok fragmentów utrzymanych w technice fauxbourdonowej, polegającej na zastosowaniu charakterystycznych pochodów współbrzmień sekstowych. Fragmenty te zaznaczone zostały poprzez trzykrotnie zamieszczoną w rękopisie uwagę „per bardunum”. Twórczość Mikołaja z Radomia stanowi pod względem techniki kompozytorskiej twórczą recepcję ówczesnej polifonii europejskiej i zajmuje szczególne miejsce w historii muzyki w Polsce XV w.

Literatura: S. Kętrzyński, H. Opieński Mikołaj z Radomia, „Kwartalnik Muzyczny” 1911 nr 1, 2; Z. Jachimecki Muzyka na dworze króla Władysława Jagiełły, Kraków 1915; M. Szczepańska Nowe źródło do historii muzyki średniowiecznej w Polsce, ks. pam. A. Chybińskiego, Kraków 1930; M. Szczepańska O utworach Mikołaja Radomskiego (z Radomia), „Polski Rocznik Muzykologiczny” II, 1936; Z. Jachimecki Zagadnienie beztekstowej kompozycji Mikołaja z Radomia z rękopisu nr 52 Biblioteki Krasińskich w Warszawie, w: Sprawozdania z czynności i posiedzeń Polskiej Akademii Umiejętności, t. 50 nr 7, Kraków 1949 (por. recenzja J.M. Chomińskiego „Kwartalnik Muzyczny” 1950 nr 29/30); M. Szczepańska Studia o utworach Mikołaja Radomskiego, „Kwartalnik Muzyczny” 1949 nr 25, 1950 nr 29/30; H. Musielak W poszukiwaniu materiałów do biografii Mikołaja z Radomia oraz W. Węgrzyn-Klisowska Kilka uwag o kształtowaniu frazy w twórczości mszalnej Mikołaja z Radomia, „Muzyka” 1973 nr 1; S. Dąbek Koncepcja formy i brzmienia. Magnificat Mikołaja z Radomia, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” XXXIV, 1987; M. Perz Il carattere internazionale delle opere di Mikołaj Radomski, „Musica Disciplina” XLI, 1987; M. Perz Kontrafaktury ballad w rękopisie Krasińskich nr 52 (PL-Wn 8054), „Muzyka” 1992 nr 4; M. Majchrowski Powiązanie „Alleluia” przypisywanego Mikołajowi Radomskiemu z chanson „Bon jour bon mois” Guillaume’a Dufaya, „Muzyka” 1994 nr 2; M. Perz Wokół Mikołaja Radomskiego z figlami błazna Bobika, w: Muzykolog wobec świadectw źródłowych i dokumentów, ks. pam. P. Poźniaka, red. Z. Fabiańska i in., Kraków 2009; M. Verstraete Die Ordinariumsvertonungen Mikołaj Radomskis, „TroJa. Jahrbuch für Renaissancemusik” XII, 2013, wyd. 2016; J. Miszke Kompozycje mszalne Mikołaja z Radomia w kontekście twórczości mszalnej Antonia Zacary da Teramo i Johannesa Ciconii, „Kwartalnik Młodych Muzykologów UJ” 2017 nr 1.

Kompozycje i edycje

Kompozycje:

Magnificat, rkp. III.8054

trzy pary ordinarium missae złożone z Gloria i Credo:

Et in terraPatrem, rkp. III.8054

Et in terraPatrem, rkp. 378

Et in terra, rkp. III.8054 i 378 – Patrem, rkp. III.8054

***

Alleluia, rkp. III.8054

utwór bez tekstu, rkp. III.8054

Hystorigraphi aciem mentis, rkp. III.8054

 

Edycje:

Les oeuvres complètes de Nicolas de Radom, wyd. A. Sutkowski, Minden 1969

wszystkie kompozycje wyd. M. Perz, w: Sources of Polyphony up to c. 1500. Facsimiles, „Antiquitates Musicae in Polonia”, t. 13, Warszawa 1973 oraz Sources of Polyphony up to c. 1500. Transcriptions, „Antiquitates Musicae in Polonia”, t. 14, Warszawa 1976

Et in terra III, Patrem II, Magnificat, Hystorigraphi…, wyd. M. Perz, w: Muzyka w dawnym Krakowie, red. Z.M. Szweykowski, Kraków 1964

Et in terra I, Patrem I, wyd. M. Perz, w: Muzyka staropolska, red. H. Feicht, Kraków 1966

Et in terra I i II, Patrem I i II, Magnificat, Hystorigraphi…, wyd. M. Perz, w: Musica Antiqua Polonica – Średniowiecze I, red. J. Morawski, Kraków 1972

Mikołaj z Radomia, Magnificat i inne utwory, wyd. M. Perz, Kraków 1987