Martianus Minneus Felix Capella, Marcjan Capella, *Madaura (północna Afryka), pisarz rzymski, działający w 1. połowie V w. Mieszkał w Kartaginie i prawdopodobnie zajmował się praktyką adwokacką. Jest autorem dziewięciu tomów encyklopedii, napisanej pomiędzy 410 a 439, w której opisuje 7 dziedzin ówczesnej nauki (septem artes liberales). Pierwsze 2 księgi zatytułowane są De nuptiis Philologiae et Mercurii (‘o ślubie Filologii z Merkurym’), pozostałe 7 kolejno: De arte grammatica, De arte dialectica, De arte rhetorica, De geometrica, De arithmetica, De astrologia oraz De harmonia. Prawdopodobnie dzieło to, wzorowane na Disciplinarum libri IX M.T. Varro, przez samego Martianusa zwane było Disciplinae, jednakże od czasu pierwszej wzmianki F.P. Fulgentiusa (520) funkcjonuje w literaturze pod zbiorczym tytułem przejętym z ks. 1 i 2. Ze względu na budowę formalną nawiązującą do satyr manippejskich (proza przeplatana polimetrycznymi kompozycjami wierszowanymi), encyklopedia ta znana była także pod nazwą Satyricon. Ks. 1 i 2 rozpoczynają się poetycko-alegoryczną opowieścią o poszukiwaniach odpowiedniej żony dla Merkurego; pod uwagę brane są Sophia-Mądrość, Mantike-Wróżbiarstwo, Psyche-Dusza. W końcu za sprawą Virtus-Cnoty i Apolla oblubienicą zostaje Filologia – symbol nauki, którą na Olimpie wyposaża się we wszystkie przymioty boskie. Otrzymuje ona w prezencie ślubnym 7 służebnic uosabiających 7 sztuk wyzwolonych, w ks. 3–9 każda z nich (w odpowiednim stroju i z odpowiednimi atrybutami) przedstawia się kolejno nowej pani, wygłaszając mowę na temat reprezentowanej przez siebie nauki. W wykładach tych żywy udział biorą również bogowie, dzięki czemu i te części dzieła zostały udramatyzowane. Ks. 9 prezentuje teorię muzyki późnego antyku. Pod względem tematycznym dzieli się ona na 4 części omawiające kolejno: 1. mity związane z muzyką oraz muzykę jako dyscyplinę naukową, 2. oddziaływanie muzyki na człowieka, 3. definicję i klasyfikację muzyki, 4. teorię muzyki, według której harmonia to rozważania o dźwiękach, sposobach ich łączenia, o interwałach, gatunkach (genera), skalach (Martianus wymienia lidyjską, jastyjską, eolską, dorycką i frygijską), transpozycjach skal oraz modulacjach. W części tej całkowicie pominięte zostały zagadnienia stroju pitagorejskiego (sposobów mierzenia interwałów przy użyciu monochordu, proporcji liczbowych między dźwiękami). Końcowe fragmenty części 4. poświęcone są rytmice i omówieniu niektórych wychowawczych aspektów muzyki. Ks. 9 prawie w całości opiera się na Perí musikēs (‘o muzyce’) Arystydesa Kwintyliana, a glosy do niej pochodzące z IX w., pozostawione przez komentatorów (Johannes Scottus Eriugena, Martin de Laon, Dunchand, Remi d’Auxerre) wywarły znaczny wpływ na powstanie średniowiecznych traktatów o muzyce, przekazywały bowiem terminologię właściwą antycznej muzyce greckiej. Na De harmonia powoływali się także Johannes Salisberiensis, Alanus ab Insulis, Thierry de Chartres. W X w. Notker Labeo dokonał przekładu ks. 1 i 2 na język niemiecki. Mimo że Martianus świadomie wyłączył ze swego dzieła rozważania na temat architektury i medycyny, przedmiotów zaliczanych do podstawowego programu nauczania młodego Rzymianina, oraz mimo niesystematycznych i niewyczerpujących informacji prezentowanych w poszczególnych księgach (całość sprawia wrażenie niestarannej, pobieżnej kompilacji różnych źródeł), jego encyklopedia wywarła znaczący wpływ na myśl w późnym średniowieczu. Posługiwano się nią jako podręcznikiem szkolnym, z którego nauczano 7 sztuk wyzwolonych. Ze względu na poetycko-metaforyczny styl (zapożyczony od Apulejusza) Martianus wywarł również wielki wpływ na alegoryczną poezję średniowieczną.
Literatura: J.G. Préaux Deux manuscrits gantois de Martianus Capella, «Scriptorium» XIII, 1959; W.H. Stahl To a Better Understanding of Martianus Capella, «Speculum» XL, 1965; W.H. Stahl Martianus Capella and the Seven Liberal Arts, «Records of Civilization» LXXXIV, Nowy Jork 1971; D. Shanzer A Philological Literary Commentary on Martianus Capella „De nuptiis Philologiae et Mercurii” Book 1, Berkeley 1986.
Edycje: Martianus Capella De nuptiis Philologiae et Mercurii libri IX, wyd. A. Dick, Lipsk 1925, przedr. 1969; J. Willie Martianus Capella, «Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana» XXIX, Lipsk 1983.
