Lipiński, Karol

Lipiński Karol Józef, *30 X 1790 Radzyń (Podlasie), †16 XII 1861 Urłów (k. Lwowa), polski skrzypek, kompozytor i dyrygent. Jego ojcem był Feliks Lipiński (1765–1847), skrzypek i dyrygent, zaś bratem Feliks Lipiński (1815-1869), skrzypek i kompozytor. Mając 5 lat, Lipiński rozpoczął naukę gry na skrzypcach u ojca, który był jego jedynym nauczycielem muzyki. W 1799 rodzina Lipińskich przeniosła się do Lwowa; tam Lipiński grał w prowadzonej przez ojca orkiestrze hr. Adama Starzeńskiego, w orkiestrze F. Polanowskiego oraz w zespołach kameralnych. Z tych lat pochodzą 3 symfonie Lipińskiego; przez pewien czas Lipiński grał na wiolonczeli i osiągnął taką biegłość na tym instrumencie, że nawet koncertował jako wiolonczelista, a dopiero później powrócił do skrzypiec. W latach 1810–14 był koncertmistrzem, a następnie kapelmistrzem teatru operowego we Lwowie; powstały wtedy jego utwory sceniczne. Latem 1812 i 1813 Lipiński organizował wraz z pianistą Hoermannem koncerty symfoniczne w ogrodzie Hechta we Lwowie, a w 1824, także we Lwowie, abonamentowe koncerty kwartetowe. W 1814 wyjechał do Wiednia, gdzie spotkał się z L. Spohrem. Wskazówki i zachęta Spohra zadecydowały o tym, iż Lipiński wybrał karierę skrzypka.

Po powrocie do Lwowa zajmował się działalnością pedagogiczną i kompozytorską; skomponował wówczas m.in. Rondo alla polacca op. 7, Trio op. 8, polonezy koncertowe op. 9 i 3 kaprysy op. 10, a więc utwory na skrzypce solo lub takie, w których skrzypce odgrywały pierwszoplanową rolę; tworzył zatem repertuar dla siebie samego. W końcu 1817 wyjechał do Włoch, a po drodze koncertował w Koszycach, Budapeszcie, Lublanie (gdzie został członkiem honorowym towarzystwa filharmonicznego), Trieście oraz we Włoszech — w Wenecji, Mediolanie, Padwie, Weronie i Piacenzy, gdzie wiosną 1818 dwukrotnie występował wspólnie z Paganinim. Uznano go wówczas za wirtuoza równego legendarnemu włoskiemu skrzypkowi. Po powrocie do Lwowa Lipiński wyjeżdżał na koncerty do Kijowa, Krzemieńca, Kamieńca Podolskiego, Krakowa, a także Wrocławia, Lipska, Berlina, Poznania i Wilna. W 1821 został honorowym członkiem Towarzystwa Przyjaciół Muzyki w Krakowie. W 1825 występował w Moskwie i Petersburgu, na przełomie 1827/28 dał 6 koncertów w Warszawie, po których otrzymał nominację na pierwszego skrzypka dworu Królestwa Polskiego, a w 1831 – rosyjskiego dworu carskiego. Ponownie wystąpił w Warszawie w IV i V 1829 podczas uroczystości koronacyjnych Mikołaja I, kiedy to również koncertował w Warszawie Paganini, a także w 1atach 1834 i 1844. Występy obu skrzypków w Warszawie wywołały słynną polemikę prasową dotyczącą kwestii, któremu z nich należy przyznać palmę pierwszeństwa. Do 1839 Lipiński odbywał stale podróże koncertowe, występując niemal w całej Europie i odnosząc wielkie sukcesy. Po występach w Wiedniu w uznaniu jego mistrzowskiej gry otrzymał tytuł honorowego obywatela Wiednia.

W 1839 Lipiński osiadł w Dreźnie na stanowisku nadwornego kapelmistrza na dworze saskim oraz koncertmistrza orkiestry operowej. Funkcję tę pełnił przez ponad 20 lat. [W 1849 zatrzymał się u niego w Dreźnie H. Wieniawski, któremu udzielał porad dotyczących gry skrzypcowej i wręczył list polecający do Liszta] W tym czasie zajmował się również pedagogiką, ograniczając stopniowo podróże koncertowe. Lipiński koncertował wspólnie z najwybitniejszymi wirtuozami, m.in. w 1853 z Lisztem. W 1856 opracował dla wydawcy R. Friedla z Drezna wszystkie kwartety smyczkowe Haydna. Po przejściu na emeryturę w 1861 osiadł w swym majątku Urłów k. Lwowa, gdzie zorganizował szkołę muzyczną dla uzdolnionych dzieci chłopskich.

Lipiński należał do najwybitniejszych skrzypków 1. połowy XIX w. Jego gra wyróżniała się wielkim, głębokim, śpiewnym i pełnym wibracji tonem (co wiązano z jego umiejętnością gry na wiolonczeli) oraz dużym zróżnicowaniem dynamicznym dźwięku. Szczególnie chętnie posługiwał się techniką dwudźwięków, a także grą 3- i 4-głosową. Za cechę charakterystyczną gry Lipińskiego uważano również technikę wykonania figur szesnastkowych staccato, którą przejął od Viottiego, oraz repetycję dźwięku granego kolejno różnymi palcami na 2 sąsiednich strunach, co pozwala na osiągnięcie niuansów brzmienia. Lipiński nie wprowadził nowych środków do techniki gry skrzypcowej, przejął jednak najbardziej skomplikowane środki od poprzedników i Paganiniego, opanowując je w sposób mistrzowski. Technikę gry traktował zawsze jako środek służący doskonałemu wykonaniu, podporządkowany wymogom interpretacji dzieła, toteż nigdy nie wprowadzał popisowych wstawek do wykonywanych utworów, co było wówczas powszechnie praktykowane. Współcześni podkreślali również w jego grze wyjątkową czystość intonacji, nawet w najtrudniejszych technicznie fragmentach. Lipiński cieszył się sławą wyśmienitego interpretatora wykonywanych utworów, a także sławą znakomitego kameralisty.

W twórczości Lipińskiego dominują utwory instrumentalne, a w szczególności takie, w których skrzypce odgrywają rolę wiodącą. Jest to widoczne już we wczesnej uwerturze do opery Kłótnia przez zakład, której skrzypce solo nadają koncertujący charakter, i pogłębia się w utworach powstałych w okresie wirtuozowskiej kariery Lipińskiego, pisanych z myślą o własnym wykonaniu. Stawiają one przed wykonawcą bardzo wysokie wymagania techniczne, z wykorzystaniem najtrudniejszych środków techniki skrzypcowej. Utwory Lipińskiego odznaczają się bogatym wykorzystaniem dwudźwięków oraz struktur 3- i 4-głosowych. Tematy mają często charakter liryczny, kantylenowy, który pozwalał na zaprezentowanie słuchaczom specyficznego dla gry Lipińskiego tonu. Odznaczają się zamkniętą budową okresową, z wyraźną partykulacją wewnętrzną. Lipiński często posługiwał się formą allegra sonatowego zbliżoną do fantazji. Kontrast realizowany jest przede wszystkim między tematami i łącznikami, same tematy zwykle nie różnią się charakterem. W ekspozycji, obok dwóch podstawowych tematów, pojawia się niekiedy trzeci temat (np. w Symfonii B-dur). Ekspozycja jest najbardziej rozbudowaną częścią allegra sonatowego. Przetworzenia są bardzo ograniczone rozmiarowo, na ogół zawierają nowy materiał tematyczny, a nawiązanie do tematów ekspozycji wiąże się bardziej z techniką wariacyjną niż z pracą tematyczną. Repryza często ma postać skróconą, pomija I temat (np. w Symfonii Es-dur, IV cz.), co było charakterystyczne dla muzyki polskiej tego czasu.

Utwory Lipińskiego charakteryzuje duża inwencja melodyczna, taneczność, prosta harmonika, czasami w warstwie melodycznej pojawia się chromatyka; sporadycznie występują modulacje do odleglejszych tonacji. W sposób niemal manieryczny stosowane są pasaże oparte na rozłożonym akordzie septymowym zmniejszonym. Forma często jest rozwlekła (np. kaprysy). Tematy rozwijane są i przekształcane w bardzo ograniczonym stopniu, głównie środkami wariacyjno-ornamentalnymi. Wiele utworów zbliża się w swym charakterze do potpourri. W niektórych utworach występują melodie ludowe (m.in. ukraińskie), niekiedy melodie pochodzące z inwencji kompozytora utrzymane są w stylu melodyki ludowej.

Znaczną część twórczości Lipińskiego stanowią utwory okolicznościowe, wariacje i fantazje oparte na tematach zaczerpniętych z oper, zwłaszcza autorstwa znanych kompozytorów włoskich, niekiedy — na tematach własnych. Utwory te mają charakter popisowy i opierają się na dość szablonowych chwytach (szybkie pasaże, dwudźwięki, tryle pojedyncze i podwójne). Zostały one szybko zapomniane.

Do najwartościowszych dzieł Lipińskiego należą koncerty, kaprysy, polonezy i ronda, które dość długo utrzymywały się w repertuarze koncertowym i były wysoko cenione przez współczesnych. Koncerty Lipińskiego wzorowane są na koncertach Viottiego i Spohra. Przejawia się to przede wszystkim w podobieństwie niektórych charakterystycznych fragmentów figuracyjnych. Pierwsze dwa koncerty są trzyczęściowe, dwa następne – jednoczęściowe. Największą popularnością cieszył się Koncert D-dur, zwany wojskowym z uwagi na fanfarowe motywy i marszowe rytmy. Był on wielokrotnie wydawany w całości, publikowano także poszczególne jego części. Kaprysy należą do szczególnie trudnych technicznie utworów Lipińskiego. Zastosowane są tu niemal wszystkie najtrudniejsze elementy techniki wirtuozowskiej (np. arpeggio, pochody oktaw i decym, flażolety, błyskotliwe pasaże, gra w najwyższych rejestrach, akordy staccato wykonywane środkiem smyczka). Symfonie Lipińskiego pochodzą z młodzieńczego okresu jego twórczości, podobnie jak niemal wszystkie utwory na orkiestrę bez skrzypiec jako instrumentu solowego (wyjątek stanowi Polonez op. 29). Symfonie Es-dur i B-dur są 4-częściowe, C-dur 3-częściowa, wszystkie utrzymane w stylu Haydna, poprzedzone są powolnym wstępem, który czasami wiąże się motywicznie z I tematem allegra (np. w Symfonii B-dur). Allegro sonatowe, poza pierwszymi częściami symfonii, stosowane jest także w finałach, a nawet w części powolnej (Symfonia Es-dur). Symfonie przeznaczone są na małą orkiestrę symfoniczną (kwintet smyczkowy, 2 klarnety lub oboje, 2 fagoty, 2 rogi), taki bowiem był zespół w domu A. Starzeńskiego, dla którego symfonie te zostały skomponowane. W późniejszych utworach na skrzypce z orkiestrą oraz w Polonezie op. 29 kompozytor operuje już wielką orkiestrą symfoniczną.

Opery Lipińskiego, napisane dla teatru polskiego we Lwowie, są w rzeczywistości krótkimi wodewilami, w których muzyka sprowadza się do uwertury i arii, będących właściwie piosenkami, oraz towarzyszenia głosów orkiestrowych w scenkach ludowych. Komediowy charakter tekstu z elementami satyrycznymi, a także prosta, dostępna dla szerszej publiczności muzyka zapewniły tym utworom znaczne powodzenie. Najdłużej (30 lat) utrzymała się na scenie Kłótnia przez zakład, wykonywana poza Lwowem również w Krakowie i Warszawie.

Utwory Lipińskiego były wykonywane w 1. połowie XIX w. w Europie nie tylko przez kompozytora, cieszyły się uznaniem i popularnością. Niektóre były kilkakrotnie wydawane w Niemczech, a także w Austrii, Francji, Anglii i in. krajach; zamieszczano je także w zbiorach utworów skrzypcowych, zawierających dzieła najwybitniejszych kompozytorów. Utwory na skrzypce i orkiestrę były z reguły publikowane w dwóch wersjach przygotowanych przez kompozytora: z towarzyszeniem orkiestry i z towarzyszeniem fortepianu; niektóre kompozycje wydawano nawet w 3 opracowanych przez kompozytora wersjach: z towarzyszeniem orkiestry symfonicznej, kwintetu smyczkowego lub fortepianu.

Literatura: Notatki z podróży muzykalnej po Niemczech odbytej w roku 1844 przez W. Katyńskiego, Petersburg 1845 J. Eynerling, 2 wyd. oprac. i wstęp W. Rudziński, Kraków 1957; H. Flatto Karol Józef Lipiński, „Muzyk wojskowy” 1927 nr 12–18; J.W. Reiss Karol Józef Lipiński, „Wiedza i życie” 1951 nr 3; I. Bełza Między oświeceniem i romantyzmem, Kraków 1961; W. Griegoriew Karol Lipiński w Rossii, w: Russko-polskije muzykalnyje swiazi, red. I. Bełza, Moskwa 1963; W. Griegoriew Nowo odkryte utwory symfoniczne Karola Lipińskiego, w: Polsko-rosyjskie miscellanea muzyczne, red. Z. Lissa, Kraków 1967; J. Powroźniak Karol Lipiński, Kraków 1970; W. Griegoriew Karol Lipiński, Moskwa 1977; Karol Lipiński. Życie, działalność, epoka, t. 1-4; red. M. Zduniak, Wrocław, Akademia Muzyczna im. K. Lipińskiego, 1990, 1993, 2003, 2007.