Leopolita, Martinus

Leopolita, Leopolitanus, Leopoliensis, Martinus, Marcin, Martinus Lwow, Marcin ze Lwowa, Lwowczyk, †1589 (?), polski kompozytor. S. Starowolski wspomina, że Leopolita uczył się sztuki muzycznej i poetyki wyłącznie w kraju: w 1. wyd. dziełka podaje, że u Sebastiana z Felsztyna, a w 2. precyzuje, że tylko z pism Sebastiana. Uważa się, że Leopolity dotyczy notatka w rachunkach dworu Zygmunta Augusta, iż „Martinus compositor cantus” został przyjęty do służby króla 1 V 1560. Jest to tym bardziej prawdopodobne, że w wykazie królewskich kapelanów-muzyków (1561) dopisany został „Martinus Lwów”. Kompozytor przebywał na dworze prawdopodobnie tylko w latach 1560–61. Nie znajduje potwierdzenia informacja Sz. Starowolskiego, jakoby Leopolita był organistą Zygmunta Augusta, natomiast wymieniany w 1584, 1586 i w 1587 na niektórych listach zespołu Stefana Batorego, jako śpiewak i jako muzyk „Leopolitha” może być identyczny z Marcinem. Rok śmierci Leopolity podał J.B. Zimorowicz, jest to jednak źródło zawodne.

Twórczość Leopolity zachowała się szczątkowo, a informacje o utworach zaginionych, podobnie jak niektóre wiadomości dotyczące biografii kompozytora, bywały w literaturze różnie interpretowane. Informację o istnieniu osobnej Missa de Resurrectione podał w 1885 J. Surzyński, ale taki właśnie tytuł nosi jedna z zachowanych fragmentarycznie kopii Missa paschalis. O cyklu całorocznym Leopolity wspomina Sz. Starowolski; wiadomo, że taki rękopis znajdował się do 1831 w Puławach. Wzmianka w inwentarzu klasztoru franciszkanów w Krakowie (1595): „Introitus totius anni Martini Leopoliensis amonis et aliorum manuscripta” wskazuje, że istniał cykl introitów samego Leopolity, lub ułożony z introitów Leopolity, B. Amona i innych kompozytorów. Przypisywanie Leopolicie (Z. Jachimecki, M. Grafczyńska) autorstwa anonimowych utworów z tzw. tabulatury łowickiej nie ma uzasadnienia.

Msza Leopolity oparta jest na czterech pieśniach wielkanocnych żywych w polskiej tradycji, a raczej na pseudochorałowym Credo zbudowanym z tych melodii. Poszczególne odcinki pieśni zastosował Leopolita jako frazy tematyczne w konstrukcji przeimitowanej (Kyrie, Sanctus), jako cantus firmus rytmizowany, zwykle w głosie najwyższym (Gloria, Credo) lub jako cantus firmus w dłuższych, równych wartościach (Agnus Dei). Również w linie głosów kontrapunktujących wplatał Leopolita odcinki z melodii, a niekiedy zestawiał ze sobą dwie melodie jako równorzędne (fragmenty Gloria, czy dwa równoległe cantus firmus w Agnus Dei). W mszy pieśni bywają cytowane bez zmian lub przekształcane melodycznie, a także wprowadzane w inwersji.

Charakterystykę motetów Leopolity utrudnia to, że w procesie intawolacji mogło nastąpić mieszanie ze sobą linii różnych głosów i ornamentowanie ich (przykładem przekształceń są różnice między dwoma znanymi wersjami Mihi autem). Za najdoskonalszy z intawolowanych uważany jest Resurgente, utwór o znacznych rozmiarach, klarownej i proporcjonalnej formie, z konsekwentnie stosowanym przeimitowaniem. Nieznany pozostaje jego tekst i tylko incipit słowny wskazuje, że motet przeznaczony jest na okres wielkanocny. Trzy pozostałe zachowane w tabulaturach to introity. W dwóch główną rolę odgrywają imitacje fraz nawiązujących do odpowiednich melodii chorałowych, natomiast konstrukcja Spiritus Domini jest dość swobodna. Zwłaszcza 2. część, 4-głosowego doksologia, odbiega od pozostałej twórczości Leopolity; sprawia wrażenie, że od początku przeznaczona była na organy w ramach praktyki alternatim. Podobna sugestia bywa wysuwana w odniesieniu do 2. części motetu Mihi autem. Trzy 5-głosowe motety zachowane w postaci intawolacji organowych w tabulaturze łowickiej i tzw. tabulaturze „zamkowej” (Polińskiego) są być może reliktami powstałego z polecenia króla Zygmunta Augusta (prawdopodobnie w latach 1560–61, kiedy Leopolita zatrudniony był na dworze jako compositor cantus) zbioru polifonicznych utworów liturgicznych opartych na chorale gregoriańskim i przeznaczonych na cały rok kościelny, który był przechowywany w Bibliotece Załuskich do jej konfiskaty w roku 1794.

W tabulaturze organowej pochodzącej z kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu i sporządzonej przez Georga Gottharta, organistę tej świątyni w latach 1568–85, znajduje się utwór instrumentalny Marcina Leopolity, Paduana Leopolithanowa (Staatsbibliothek zu Berlin – Preußischer Kulturbesitz, Slg Bohn Ms. mus. 357, k. 66v–67r). Jest to intawolacja utworu przeznaczonego pierwotnie na zespół pięciu instrumentów melodycznych.

Leopolita należy do najwybitniejszych polskich kompozytorów XVI w., gdyż jego twórczość cechuje pięciogłosowość (Agnus Dei z mszy jest nawet 6-głosowy), przewaga przeimitowania i techniki imitacyjnej nad techniką cantus firmus, dobre wyczucie formy i biegłość kontrapunktyczna. Kompozytorowi nie była też obca wysoko ceniona w XVI w. idea wyrażania muzyką treści tekstu. Obok banalnych, krótkich ilustracji poszczególnych słów (altissimus, descendit, finis), odnaleźć można np. szczególnie kunsztowną i wyrażającą „potęgę twórczą” konstrukcję muzyczną przy tekście „Deus Pater omnipotens” (Gloria), czy wprowadzone żartobliwie, w dłuższym odcinku, zamieszanie metrorytmiczne przy wezwaniu „et inebriamini” („upajajcie się”, ale i „upijajcie się”) w Veni in hortum meum.

Literatura: S. Starowolski Scriptorum polonicorum hekatontas…, Frankfurt nad Menem 1625, 2. wyd. Wenecja 1627, pt. Setnik pisarzów polskich, przekł. J. Starnawski, Kraków 1970; J.B. Zimorowicz Viri illustres civitatis Leopoliensis…, Lwów 1671, wyd. K. Heck, w: Iosephi B. Zimorowicz opera…, Lwów 1899; A. Chybiński Ze studiów nad polską muzyką wokalną wielogłosową w XVI w., „Przegląd Muzyczny” nr 17, 20, 22, 1910; Z. Jachimecki Tabulatura organowa z drugiej połowy XVI wieku, polskiego pochodzenia, „Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń PAU w Krakowie” nr 2, 1914; S. Tomkowicz Materyały do historii stosunków kulturalnych w XVI w. na dworze królewskim polskim, Kraków 1915; M. Grafczyńska Über Orgeltabulatur Martinus Leopolitas, dysertacja, Wiedeń 1919; H. Feicht O mszy wielkanocnej Marcina Leopolity, „Kwartalnik Muzyczny” II, 1930 nr 6–7, wyd. poszerz, w: H. Feicht Studia nad muzyką polskiego renesansu i baroku, Kraków 1980; J. Gołos Tabulatura Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego jako zabytek muzyki organowej, „Muzyka” VI, 1961 nr 1; M. Perz Motety Marcina Leopolity, w: Studia Hieronymo Feicht septuagenario dedicata, red. Z. Lissa, Kraków 1967; M. Perz Rękopiśmienne partesy olkuskie, „Muzyka” XIV, 1969 nr 2; Z.M. Szweykowski Nieznana wersja motetu „Mihi autem” Marcina Leopolity, „Muzyka” XXIX, 1984 nr 4; T. Maciejewski Obraz kultury muzycznej franciszkanów polskich u schyłku XVI w. i na początku XVII, „Zeszyty Naukowe Akademii Muzycznej w Gdańsku” nr 25, 1986; E. Głuszcz-Zwolińska Muzyka nadworna ostatnich Jagiellonów, Kraków 1988; T. Jasiński Próba eksplikacji imponderabiliów techniki kompozytorskiej na przykładzie polifonii sakralnej kompozytorów polskich drugiej połowy XVI wieku, „Muzyka” XXXV, 1990 nr 2; K. Morawska Renesans. 1500–1600, Warszawa 1994; T.M. Czepiel The Missa Paschalis of Marcin Leopolita: The Re-discovery of the Bassus Part, w: Affetti musicologici. Księga pamiątkowa z afektem ofiarowana profesorowi Zygmuntowi Marianowi Szweykowskiemu w 70. rocznicę urodzin, red. P. Poźniak, Kraków 1999; P. Poźniak Repertuar polskiej muzyki wokalnej w epoce Renesansu. Studium kontekstualno-analityczne, Kraków 1999; M. Szelest Przyczynki do działalności i twórczości muzyków związanych z dworem królewskim Rzeczpospolitej w drugiej połowie XVI wieku, „Muzyka” LXVII, 2022 nr 4.