Leoncavallo, Ruggero

Leoncavallo [⁓ kaw’allo] Ruggero, *8 III 1857 Neapol, †9 VIII 1919 Montecatini, włoski kompozytor, poeta i librecista. W 1876 ukończył konserwatorium w Neapolu, a następnie rozpoczął studia historyczne na uniwersytecie w Bolonii, gdzie pod wpływem wykładów poety G. Carducciego rozwinęła się także jego pasja literacka i zainteresowanie poezją włoskiego renesansu. Mając 19 lat, napisał i opublikował libretto o życiu T. Chattertona. W Bolonii Leoncavallo zetknął się po raz pierwszy z dziełami R. Wagnera, a w 1877 z nim samym. W tym czasie powziął zamiar napisania na wzór Pierścienia Nibelungów trylogii Crepusculum, z czego zrealizował tylko cz. 1: I Medici (bohaterami kolejnych części mieli być Savonarola i Cesare Borgia). Wcześniej jednak Leoncavallo zajął się komponowaniem opery Chatterton do własnego libretta, mając nadzieję na wystawienie tego dzieła. Zupełnie nieznany jako kompozytor uzyskał w 1878 tytuł doktora w dziedzinie literatury. W pierwszych latach po studiach borykał się z niedostatkiem i niepewnością jutra, pełniąc funkcję akompaniatora i korepetytora wokalistów w różnych trupach objazdowych, a także pianisty kawiarnianego, korespondenta prasowego i tłumacza. W 1882 otrzymał w Egipcie posadę muzyka na dworze Towfika Mahmuda, brata następcy tronu, wkrótce jednak, na skutek wojny, musiał pośpiesznie, w przebraniu opuścić Egipt. Decydująca dla dalszych losów Leoncavalla była jego współpraca i przyjaźń ze śpiewakiem (barytonem) V. Maurelem. Dzięki protekcji Maurela słynny wydawca G. Ricordi nabył od Leoncavalla operę I Medici, ostatecznie jednak odniósł się do niej niechętnie i nie ponowił zamówienia na kolejne części Crepusculum. Zlecił mu natomiast sporządzenie libretta do Manon Lescaut dla G. Pucciniego, który nie wykazał jednak zainteresowania projektem Leoncavalla. Rozgoryczony niepowodzeniami i brakiem szczęścia Leoncavallo podjął w 1891 kolejną próbę i w ciągu kilku miesięcy napisał libretto i muzykę opery I Pagliacci (Pajace). Partytura, oddana tym razem do rąk E. Sonzogna, rywala Ricordiego, szybko doczekała się realizacji scenicznej. Prapremiera odbyła się 21 V 1892 pod dyrekcją A. Toscaniniego w Teatro dal Verme w Mediolanie. Wydarzenie to, uwieńczone pełnym sukcesem, przyniosło Leoncavallowi sławę oraz zapewniło miejsce w historii muzyki tradycyjnie sytuowane obok Mascagniego.

Dzięki zdobytej renomie Leoncavallo doprowadził w następnych latach do wystawienia swoich młodzieńczych dzieł: I Medici (1893) i Chatterton (1896), które jednak mimo aplauzu publiczności nie miały pochlebnych recenzji i szybko zeszły z afisza. Wiele nieporozumień i kłopotów powstało wokół następnej opery La Bohème. Początkowo Leoncavallo zaproponował Pucciniemu libretto oparte na Scènes de la vie de Bohème H. Murgera jako świetny materiał na romantyczną operę, ten jednak po raz kolejny odrzucił propozycję autora Pajaców. Wkrótce jednak zaczął komponować Cyganerię, nie informując o tym Leoncavalla, który w tym samym czasie podjął się napisać muzykę do własnego libretta. Doszło zatem do sporu między obydwoma kompozytorami o prawo do libretta La Bohème (Cyganeria). Ostatecznie dzieło Leoncavalla wystawione zostało 15 miesięcy po Cyganerii Pucciniego i w roku prapremiery (1897) było wykonywane na wielu scenach włoskich, a także w Hamburgu, Rydze i Budapeszcie. Później jednak Cyganeria Leoncavalla pozostawała w cieniu dzieła Pucciniego i dopiero w ostatnich latach ponownie zyskała popularność.

Opinią najlepszego dzieła Leoncavalla po Pajacach cieszyła się opera Zazà, której prapremiera w Teatro Lirico w Mediolanie w 1900 oraz inscenizacja w Opéra de Paris w 1902 spotkały się z entuzjastycznym przyjęciem. Wkrótce kompozytor otrzymał od cesarza niemieckiego Wilhelma II zamówienie na następną operę, z zastrzeżeniem, że ma to być dzieło sławiące dynastię Hohenzollernów. Powstał wówczas Roland von Berlin, oparty na powieści W. Alexisa z 1840. Pierwsza inscenizacja w Berlinie osiągnęła 37 przedstawień: ten wspierany oficjalnie sukces nie wzbudził jednak zainteresowania innych teatrów.

W 1906 Leoncavallo odbył długą podróż koncertową po Kanadzie i Stanach Zjednoczonych, tam nastąpił w jego twórczości zwrot w kierunku operetki i powstała La jeunesse de Figaro. Zrezygnował też z samodzielnego pisania librett, opera Maia (1910) skomponowana została do libretta A. Nessiego. W następnych latach Leoncavallo zyskał sławę w Wielkiej Brytanii, gdzie dużą popularnością cieszyły się Pajace, wystawione pod dyrekcją kompozytora. W Londynie odbyła się również premiera I Zingari (1912) według A. Puszkina. Nieporozumieniem okazała się wystawiona rok później komedia muzyczna do tekstu popularnego pisarza E. Wallace’a Are you There, najdobitniejsze świadectwo upadku ambicji artystycznych kompozytora. Pod koniec życia Leoncavallo usiłował jeszcze dwukrotnie stworzyć jakieś ambitniejsze dzieło. Nie udało mu się jednak ukończyć opery do libretta opartego na dramacie sensacyjnym Tormenta G. Belvederiego, natomiast Edipo Re, w typie grand opéra, wystawiono bez większego powodzenia w Chicago, a następnie w Nowym Jorku już po śmierci kompozytora. Leoncavallo przeszedł do historii także jako jeden z pierwszych kompozytorów zainteresowanych nagraniami gramofonowymi. Pajace to pierwsza opera we Włoszech zarejestrowana w całości na płycie (Gramophon & Typewriter).

Leoncavallo był znaczącą osobowością zarówno jako kompozytor, jak i librecista dorównujący rangą A. Boito. Kultura literacka Leoncavalla, wsparta filologicznym wykształceniem, ułatwiała mu dokonywanie trafnego wyboru materiału czy tematu na libretto operowe. Historia opery zawdzięcza Leoncavallowi pomysł przerobienia na libretto Vie de Bohème Murgera, bez którego prawdopodobnie nie powstałaby Cyganeria Pucciniego. Wysoko oceniana m.in. ze względu na typowo włoskie, narodowe cechy jest także trylogia Crepusculum. Najwybitniejsze dzieło Leoncavalla ­­– i jedyne z jego twórczości, jakie weszło na stałe do repertuaru światowego – to Pajace. Opera ta napisana została na konkurs ogłoszony przez wydawcę mediolańskiego E. Sonzogna. Jury nie dopuściło jej jednak do konkursu ze względu na rozmiary dzieła, niezgodne z regulaminem (2 akty zamiast budowy 1-aktowej). Krytyka początkowo odniosła się niechętnie do Pajaców, wytykając im trywialność (A. Boito) i dekadencki smak (A. Catalani), zarzuty dotyczyły jednak raczej fabuły, a nie muzyki. Wkrótce też ustąpiły miejsca entuzjastycznym opiniom, zgodnym z reakcjami publiczności; operę Leoncavalla zaczęto stawiać na równi albo nawet wyżej od powszechnie uznanej Rycerskości wieśniaczej P. Mascagniego. Nawet niechętny operze werystycznej E. Hanslick uznał II akt Pajaców za majstersztyk na miarę Mozarta. Tę wysoką ocenę zyskały Pajace dzięki zwięzłej konstrukcji opartej na zasadzie ciągłego i konsekwentnego potęgowania napięcia dramatycznego, którego źródłem jest balansowanie między konwencją teatralną a brutalną prawdą życia. Taka sama sytuacja dramatyczna (małżeńska zdrada, scena zazdrości i mord na niewiernej) ukazana jest niemal jednocześnie w konwencji commedia dell’arte, a zatem w nastroju frywolnego, a nawet nieco wulgarnego żartu oraz, za jego kulisami, w konwencji naturalistycznej krwawej tragedii. Ukazując tragiczny los artysty-komedianta, podobny do zdarzenia, którego Leoncavallo był świadkiem w Kalabrii jako siedmioletni chłopiec, kompozytor opowiedział się za ukazywaniem w sztuce bezkompromisowej, choćby i drastycznej prawdy, pokazywaniem człowieka z krwi i kości, bez maski i umownych gestów. Tym samym dołączył do grupy włoskich werystów, których twórczość zwykło się traktować jako wyraz przesytu wagnerowskim światem mitów. Zderzenie obu konwencji znalazło wyraz także w muzyce. Commedia otrzymała muzyczną oprawę w postaci suity (menuet, gawot, sarabanda) oraz wokalnej serenaty, przywodzących na myśl muzykę baroku, np. F. Couperina, natomiast quasi-rzeczywistej fabule przypisana została eklektyczna, choć znakomicie wyważona mieszanina opery numerowej (podział na wyraźnie wyodrębniające się całości, np. ballatella Neddy) oraz przekomponowanej (leitmotywy, przetwarzanie motywów w partii orkiestrowej, partie solowe w typie ariosa, np. Vesti la giubba, ograniczenie do minimum jednoczesnego śpiewu w duetach, quasi-realistyczna partia chóru przedstawiającego tłum wieśniaków). Istotnym składnikiem języka muzycznego tej opery jest także śpiewna melodyka, choć ze sporą dozą chromatyki i częstymi modulacjami harmonicznymi oraz o charakterystycznym kośćcu rytmicznym. Przywodzi ona na myśl bardziej melodykę z Carmen Bizeta niż włoskie bel canto.

Weryzm połączony z krytyką mieszczańskiej moralności oraz z ideą emancypacji kobiet określa także tematykę i charakter opery Zazà. Tytułowa rola, na której spoczywa cały ciężar artystyczny tego dzieła, wymaga od wykonawczyni zarówno dużych walorów głosowych, jak i aktorskich, a także znakomitej prezencji oraz przekonywającej ekspresji. W ramach muzycznej charakterystyki środowiska (paryski świat rozrywki) wprowadził Leoncavallo do tego dzieła liczne tańce i chansonetki, co w rezultacie nadaje całości zabarwienie operetkowe. Łamanie konwencji stylistycznych jako środek wyrazu zostało także zastosowane w pierwszych dwóch aktach Cyganerii. Leoncavallo posłużył się w nich persyflażem, parodią sceniczną i muzyczną, archaizacją (gawot, menuet), ponownie formami typowymi dla operetki (chansonnette, walc), a także lekkim parlandem w stylu opera buffa. Począwszy od III aktu, wraz z wejściem w głąb sfery uczuciowej bohaterów, Cyganeria Leoncavalla staje się w koncepcji muzyczno-dramatycznej bliższa dramatom Wagnera. Ta pozorna niejednolitość stylistyczna ma swoje uzasadnienie w treści akcji, najpierw ukazującej, a potem demaskującej naiwno-trywialny romantyzm paryskiej bohemy. Znacznie mniej przekonywające w doborze środków artystycznych są opery Leoncavalla o tematyce historycznej. Zarówno I Medici, jak i Roland von Berlin cierpią na przerost patosu i monumentalizmu.

Począwszy od pierwszych lat XX w, prawdopodobnie na skutek braku powodzenia, nastąpiło w działalności twórczej Leoncavalla wyraźne obniżenie ambicji artystycznych. Miejsce opery zajęły trywialne, obliczone na łatwy poklask operetki. Popularnością cieszyły się niegdyś także pieśni Leoncavalla (do dzisiaj przeważnie niewydane), szczególnie romans Mattinata oraz Album Stecchetti do tekstów O. Guerriniego.

Literatura: O. Roux Memorie giovanili autobiografiche di Leoncavallo, Florencja b.r.; E. Hanslick Der Bajazzo von Leoncavallo, w: Die moderne Oper t. VII i VIII, Wiedeń 1896, 1899; C. Trevor Ruggero Leoncavallo, „The Monthly Musical Record” XLIX, 1919; G. Fauré Leoncavallo, w: Opinions musicales, Paryż 1930; M. Rinaldi Musica e verismo, Rzym 1932; G. Adami G. Ricordi e suoi musicisti, Mediolan 1933; R. de Rensis Per Umberto Giordano e Ruggero Leoncavallo, Siena 1949; E. Greenfield The Other Bohème, „Opera Annual” 1958; H. Kreuzer Die Bohème. Beitrag zu ihrer Beschreibung, Stuttgart 1968; J.W. Klein The Other Bohème, „The Musical Times” CXI, 1970; E. Voss Verismo in der Oper, ,,Die Musikforschungˮ XXXI, 1978; J. R. Nicolaisen Italian Opera in Transition 1871–1893. Studies in musicology, Ann Arbor (Michigan) 1980; D. Rubboli ‘Ridi Pagliaccio’ Ruggero Leoncavallo, un musicista raccontato per la prima volta, Lukka 1985; J. Maehder Paris-Bilder. Zur Transformation von H. Murgers Roman in der „Bohème” – Oper Puccinis und Leoncavallos, „Jahrbuch für Opernforschung” 1986; P. Mascagni „Cavalleria rusticana”. R. Leoncavallo „Der Bajazzo”. Texten, Materialien, Kommentare, wyd. A. Csampi i D. Holland, Reinbeck 1987; M. Sansone The “verismo” of Ruggero Leoncavallo: a source study of ,,Pagliacciˮ, ,,Music and Lettersˮ, LXX/3, 1989; J. Maehder Immagini di Parigi. La trasformazione del romanzo ,,Scènes de la vie de Bohèmeˮ nelle opere di Puccini e Leoncavallo, ,,Nuova Rivista musicale Italianaˮ, XXIV, 1990; Ruggero Leoncavallo nel sue tempo, materiały z I międzynarodowego konwenium w 1991 w  Locarno, red. J. Maehder, Mediolan 1993; S. Scardovi L’opera dei bassifondi. Il melodramma ‘placebo’ nel verismo musicale italiano, Lukka 1994; Letteratura, musica e teatro al tempo di Ruggero Leoncavallo, materiały z II międzynarodowego konwenium w 1993 w Locarno, red. L. Guiot, J. Maehder, E. Baker, Mediolan 1995; Nazionalismo e cosmopolitismo nell’opera fra ‘800 e ‘900, materiały z III międzynarodowego konwenium Ruggero Leoncavallo e suo tempo, w 1995 w Locarno, red. L. Guiot, J. Maehder, Mediolan 1998; Leoncavallo, Montalto e il verismo, materiały z międzynarodowego konwenium w 1998 w Montalto Uffugo, red. L. Romeo, Cosenza 1999; H.-J. Wagner Fremde Welten. Die Oper des italienischen Verismo, Stuttgard, Weimar 1999; Leoncavallo sconosciuto – mostra di lettre inedite, katalog wystawy w Montalto Uffugo, red. L. Longobucco, Cosenza 2000; M. Kelkel Naturalisme, vérisme et réalisme dans l’opéra: De 1890 à 1930, Paryż 2002; E. De Luca Recuperi metrici quattrocenteschi ne “I medici” di Ruggero Leoncavallo, w: Interpres, rivista di studi quattrocenteschi, XXIII, 2004; Tendenze della musica teatrale italiana all’inizio del Novecento, materialy z IV międzynarodowego konwenium Ruggero Leoncavallo nel suo tempo w 1998 w Locarno, red. L. Guiot, J. Maehder, Mediolan 2005; K. Dryden Ruggero Leoncavallo. Life and Works, Lanham (Maryland) 2007; A. Mallach The Autumn of Italian Opera: from Verismo to Modernism, 1890-1915, Boston 2007; M. Lubrani, G. Tavanti Ruggero Leoncavallo. I successi, i sogni, le delusioni, Florencja 2007; Th. M. R. von Keler The Buffoon. The Substance of Leoncavallo’s Opera ,,I Pagliacciˮ, Whitefish (Montana) 2007, reprint 2010; S. Landi-Malavolti Ruggero Leoncavallo: vita, opere, aneddoti e curiosità, Florencja 2008; G. Denizeau Les Véristes, Paryż 2011; F. Buhler ,,Les Tziganesˮ di Leoncavallo, w: ,,Aleko, l’opera gitanaˮ di Rachmaninov. Analyse et nouvelle traduction du livret, Paryż 2016; E. Manna Grandi Opere del Verismo, Londyn 2019; E. Voss Űberlegungen zum Begriff des musikalischen Verismo, ,,Maske und Kothurnˮ 49 nr 1-2 (2019); A. Jacobshager Verismo und Drame lyrique. Zur naturalistischen Oper in der Jahrhubdertwende, ,,Maske und Kothurnˮ 49 nr 1–2 (2019); L. Longobucco ,,Il Rolando di Berlinoˮ di Leoncavallo: documenti per la sua storia, Bisignano (Cosenza) 2019; C. Dimatteo Le due Bohème di Puccini e Leoncavallo, Bisignano (Cosenza) 2020; L. Piacenti, S. Piacenti La cetra e la spada. Il teatro musicale italiano del Risorgimento da Rossini a Leoncavallo, Palermo 2023.