Kretzschmar, Hermann

Kretzschmar [kr’eczmar] Hermann, *19 I 1848 w Olbernhau (Saksonia), †10 V 1924 Berlin, niemiecki muzykolog i dyrygent. Pochodził z rodu organistów i kantorów. Ojciec Karl Dankegott Kretzschmar był z wykształcenia teologiem, lecz działał jako chóralny dyrygent i kompozytor muzyki religijnej. Mając 14 lat, Kretzschmar wstąpił do Kreuzschule w Dreźnie, znanej z troski o humanistyczną formację wychowanków. Tu podjął studia kompozytorskie u kantora J. Otto, pracując zarazem jako jego asystent i II dyrygent szkolnego chóru. Wiosną 1868 rozpoczął studia muzykologiczne i filologiczne na uniwersytecie w Lipsku (u O. Paula, F. Ritschla i W. Voigta). W 1871 uzyskał stopień doktora na podstawie pracy doktorskiej o notacji muzycznej. Od IV 1869 studiował zarazem w konserwatorium w Lipsku u O. Paula, C. Reineckego i E.F. Richtera, tamże w 1871 został nauczycielem. Działał równocześnie jako dyrygent chóralny (Euterpe, Bach-Verein, Ossian, Singakademie). W 1876 był dyrygentem w Stadttheater w Metz; w 1877 objął stanowisko dyrektora muzycznego uniwersytetu w Rostocku, w 1880 – dyrektora muzycznego miasta; tu podjął działalność publicystyczną, wygłaszał prelekcje na temat opery i napisał pierwszy tom Führer durch den Konzert-Saal (1887), który na przełomie XIX i XX w. stał się najpopularniejszym przewodnikiem koncertowym. W 1887 Kretzschmar wrócił do Lipska, gdzie objął stanowisko dyrektora muzycznego uniwersytetu oraz dyrygenta studenckiego stowarzyszenia chóralnego Paulus. Dyrygował także chórem założonym przez K. Riedla, organizował koncerty orkiestry akademickiej, był współzałożycielem Bach-Gesellschaft. W 1904 osiedlił się w Berlinie, gdzie powierzono mu profesurę na uniwersytecie; w 1907 – dyrektor Institut für Kirchenmusik. W 1909 objął po J. Joachimie stanowisko dyrektora Hochschule für Musik, które piastował do 1920. W czasie pobytu w Lipsku i Berlinie powstały główne prace muzykologiczne Kretzschmara z zakresu historii i estetyki muzyki. W latach 1912–18 był redaktorem Denkmäler Deutscher Tonkunst.

Hermann Kretzschmar uchodzi za twórcę i głównego, obok A. Scheringa, przedstawiciela hermeneutyki muzyki. Powołując się na hermeneutykę W. Diltheya, nawiązał przede wszystkim do XVIII-wiecznej teorii afektów i XIX-wiecznej estetyki wyrazu. Ujmował muzykę w kategoriach heteronomicznych jako wyraz, ekspresję, środek przekazywania treści „duchowej” – a więc idei, uczuć, przeżyć, „afektów”, „charakterów”. Teorię hermeneutyki muzyki sformułował w 2 rozprawach: Anregungen zur Förderung musikalischer Hermeneutik (1902) oraz Neue Anregungen zur Förderung musikalischer Hermeneutik (1905), w których polemizował z pojmowaniem muzyki jako sztuki autonomicznej, absolutnej, czyli czystej formy czy też zabawy dźwiękowej. Jej główny sens widział nie w formie muzycznej, będącej jego zdaniem „pomocniczym środkiem”, „powłoką” czy „skorupą”, a więc czymś zmysłowym i fizycznym (czyli mniej istotnym), lecz w zawartości afektywnej. Kretzschmar próbował ugruntować interpretację muzyki w podstawowych strukturach dźwiękowych, tj. w interwałach tworzących motywy („estetyka interwału, rytmu i motywu”) i tematach („estetyka tematu”), z których wywodził interpretację afektywną całego utworu („estetyka kompozycji”). Hermeneutykę, będącą sztuką badania i objaśniania tekstu, sprowadzał do opisu głównych współczynników formy i ich treści pozamuzycznej. Uważał, że zadaniem hermeneutyki jest „wydobycie z dźwięków afektów i wyrażenie słowami zarysu ich rozwoju”. Jego interpretacje są raczej szeregowaniem kategorii emocjonalnych obecnych w utworze niż wyjaśnianiem całościowego sensu i struktury dzieła muzycznego Próbę Kretzschmara ocenia się dzisiaj jako zbyt subiektywną i dowolną. W istocie należy w niej upatrywać kwintesencję XIX-wiecznego, romantycznego odczuwania muzyki, także w odniesieniu do repertuaru baroku i klasycyzmu. Zaprezentowana przez Kretzschmara metoda badania, szeroko stosowana w popularyzacji muzyki, otworzyła wrota dla egzaltowanych ujęć literackich nie popartych analizą formy utworu.

Teoria hermeneutyki muzycznej Kretzschmara wyrosła z jego praktyki artystycznej. Kretzschmar był dyrygentem i pedagogiem, pragnął przybliżyć muzykę szerokim rzeszom słuchaczy. Temu celowi służył jego 3-tomowy Führer durch den Konzert-Saal, który zaczął ukazywać się na długo przed sformułowaniem teorii hermeneutycznej. Hermeneutyka muzyczna Kretzschmara miała więc nie tylko cel poznawczy, ale i edukacyjny: była nauką rozumienia muzyki, a tym samym warunkiem właściwego jej wykonania i adekwatnego odbioru, w procesie którego następuje „ożywienie” treści afektywnej utworu. Polemiki wokół hermeneutyki muzycznej przesłaniają dorobek Kretzschmara z zakresu historii muzyki; spośród jego prac najważniejsze znaczenie mają rozprawy o Bachu, operze weneckiej oraz syntetyczne opracowania dziejów opery (1919) i pieśni niemieckiej (1911). Kompozycje muzyczne rozpatrywał w szerokim kontekście kulturowo-historycznym.

Literatura: Festschrift H. Kretzschmar, Lipsk 1918, przedr. 1973; H. Abert Zum Gedächtnis H. Kretzschmars, „Jahrbuch der Musikbibliothek Peters” XXXI, 1924; A. Einstein H. Kretzschmar, „Zeitschrift für Musikwissenschaft” VI 1924; W. Vetter H. Kretzschmar und die deutsche Schulmusik, w: „Musik in der Schule” II, 1951; R. Heinz Geschichte als angewandte Ästhetik. Zum Verhältnis Musikästhetik-Musiktheorie bei F. Chrysander und H. Kretzschmar, Ratyzbona 1968; Die Ausbreitung des Historismus über die Musik, «Studien zur Musikgeschichte des XIX. Jahrhunderts» XIV, red. W. Wiora, Ratyzbona 1969; W. Braun Kretzschmars Hermeneutik, w: Beiträge zur musikalischen Hermeneutik, red. C. Dahlhaus, «Studien zur Musikgeschichte des XIX. Jahrhunderts» XLIII, Ratyzbona 1975; M. Piotrowska Tezy o możliwości hermeneutyki muzycznej w świetle 100 lat jej rozwoju, Warszawa 1990.