Klabon, Christopherus

Klabon, Clabon, Clabonius, Christopherus, Krzysztof, *ok. 1550, †po X 1616, polski kompozytor, instrumentalista i śpiewak pochodzący z Królewca lub okolic (Regiomontanus). Przed 1565 był chłopcem śpiewakiem na dworze Zygmunta Augusta, a w tym roku, 6 I, został przyjęty do grupy instrumentalistów, w ramach której działał aż do śmierci króla (1572). Być może już w okresach bezkrólewia i za panowania Henryka Walezego Klabon kierował całym dworskim zespołem muzycznym (poprzedni kapelmistrz zmarł również 1572), ale oficjalne potwierdzenie tej funkcji nastąpiło przy zorganizowaniu na nowo dworu, bezpośrednio po koronacji Stefana Batorego (V 1576). Do jego obowiązków należała też opieka nad chłopcami dyszkancistami i nauczanie ich. Sporadyczne po 1594 notatki w rachunkach królewskich dotyczące muzyków wskazują, że Klabon kierował kapelą do 1601. Z ostatnich zachowanych zapisków zdaje się wynikać, że w 1602 pozostała mu tylko opieka nad chłopcami, zaś kapelmistrzostwo objął na krótko G.C. Gabussi. W III 1604 kompozytor wymieniony jest w akcie notarialnym sporządzonym w Krakowie i tytułowany „chori musices praefectus”. W czasie ok. 40-letniej służby Klabon podróżował wiele po kraju, a z Zygmuntem III wyjeżdżał dwukrotnie do Sztokholmu (1593–94 i 1598). Oprócz kierowania zespołem królewskich muzyków, uczestniczenia w jego produkcjach i dostarczania mu nut, występował też jako solista. Śpiewem z towarzyszeniem instrumentu uświetniał w Krakowie huczne wesele J. Zamoyskiego z G. Batorówną (1583). F. Siarczyński twierdzi, że podobnie śpiewał na weselach Zygmunta III z arcyksiężną Anną (1592) i Konstancją (1605) oraz – w Wilnie i Warszawie – w czasie uroczystości z okazji zdobycia Smoleńska (1611). Najpóźniejszym dokumentem mówiącym o kompozytorze jest spisany 31 X 1616 akt notarialny zachowany w księgach wójtowskich Krakowa.

Nieznany jest stopień pokrewieństwa Krzysztofa z Antoniusem Clabonem (†1587 lub 1588), który został przyjęty 21 VI 1569 w Lublinie do grona trębaczy Zygmunta Augusta. Rachunki dotyczący tej grupy wymieniają go nieprzerwanie do początku 1587 (po śmierci Batorego), w 1588 wspomniany jest jako zmarły.

Officium Klabona to pełny cykl ordinarium missae. Napisy „Quatuor [vocum]” przed odcinkami „Crucifixus” i „Benedictus” wskazują, że całość przeznaczona była na więcej (prawdopodobnie 5) głosów. Zmniejszenie obsady następowało też w odcinku Credo do słów „Et iterum venturus est”, w którym zachowany głos pauzuje. Nie ma natomiast kontrastów metrycznych (nigdzie nie występuje trójmiar) ani tonalnych (całość w modus doryckim transponowanym). Analiza linii melodycznej zachowanego głosu nie wskazuje na powiązania z chorałem, natomiast we wszystkich częściach powtarzają się (czasem bez zmian, jednak najczęściej przekształcane) dość charakterystyczne frazy zaprezentowane w Kyrie. Taka jednolitość materiału melodycznego jest charakterystyczna dla typu missa parodia lub dla mszy opartych na 1-głosowych pieśniach. Ukształtowanie fraz, ich przesunięcia metryczne i ilość pauz między frazami pozwalają się domyślać znacznego udziału imitacji w utworze. Dotyczy to również części dłuższych (Gloria, Credo), choć tu niektóre przekształcenia fraz nadają im charakter bardziej recytacyjny, co mogło się też wiązać z homorytmią. W literaturze powtarzana jest opinia, że zachowany głos mszy Klabona jest głosem najwyższym, w takim wypadku utwór byłby przeznaczony na zespół męski; jednak ukształtowania kadencyjne wskazują raczej, że jest to alt (zapis jest w kluczu altowym, ambitus niemal pokrywa się z altem w Kyrie paschale), a zatem utwór mógł być pisany dla kapeli królewskiej.

W Kyrie paschale Klabona odcinki przeimitowane sąsiadują z opartymi na chorałowym cantus firmus w równych, dłuższych wartościach. W utworze, którego pomysłowa konstrukcja nie uległa – jak się wydaje – zniekształceniu w zachowanym zapisie organów, widać bardzo dobre opanowanie techniki polifonicznej. Uwagę zwraca duża zgodność urytmizowania imitowanych fraz, a także kontrapunktów, z prozodią tekstu. Ułatwia to rekonstrukcję wersji wokalnej.

Okolicznościowe Pieśni Kalliopy, sławiące zwycięstwo nad wojskami arcyksięcia Maksymiliana Habsburga, to krótkie utwory o budowie zwrotkowej, pisane do tekstów S. Grochowskiego. W pierwszych czterech muzyka zwrotki składa się tylko z dwóch krótkich, powtarzanych fraz; w dwóch ostatnich jest nieco bardziej urozmaicona. Jednakowe urytmizowanie fraz w zwrotce silnie podkreśla metryczny charakter wiersza. We wszystkich pieśniach wyraźnie dominuje głos najwyższy. Szczególnie recytacyjny charakter ma Pieśń V, ze względu na wielokrotne repetycje dźwięków. Specyficzna faktura Pieśni Kalliopy, które nadają się do wykonania przez głos solowy z towarzyszeniem instrumentu akordowego, pozwala przypuszczać, że podobny charakter miała zaginiona muzyka Klabona do poezji J. Kochanowskiego. We wszystkich trzech starodrukach podana jest informacja, że kompozytor śpiewał te wiersze („Ad lyram cecinit Christoph. Clabonus…”). Mianem „lyra” określano w XVI-wiecznej Polsce zwykle skrzypce, w tym przypadku chodzi jednak prawdopodobnie o któryś z rodzajów lutni.

Literatura: F. Siarczyński Obraz wieku panowania Zygmunta III, Lwów 1828; Pamiętniki do historyi Stefana, króla polskiego, wyd. E. Raczyński, Warszawa 1830, dalsze wyd. dołączone do: J. Albertrandy Panowanie Henryka Walezyusza i Stefana Batorego, Kraków 2. wyd. 1849, 3. wyd. 1860, 4. wyd. 1861; A. Grabowski Skarbniczka naszej archeologii, Lipsk 1854; S. Tomkowicz Do historyi muzyki w Krakowie, „Rocznik Krakowski” IX, 1907 i odb.; Z. Jachimecki Wpływy włoskie w muzyce polskiej, Kraków 1911 (zawiera 4 Pieśni Kalliopy); S. Tomkowicz Materyały do historii stosunków kulturalnych w XVI w. na dworze królewskim polskim, Kraków 1915; A. Szweykowska Przeobrażenia w kapeli królewskiej na przełomie XVI i XVII w., „Muzyka” XIII, 1968 nr 2; E. Głuszcz-Zwolińska Muzyka nadworna ostatnich Jagiellonów, Kraków 1988; K. Morawska Renesans. 1500–1600, Warszawa 1994; T.M. Czepiel Music at the Royal Court and Chapel in Poland, c. 1543-1600, Nowy Jork 1996; Polska pieśń wielogłosowa XVI i początku XVII wieku: nuty i komentarze, wyd. P. Poźniak i W. Walecki, Kraków 2004; J. Trilupaitienė Kristupas Klabonas: gyvenimo ir kūrybos bruožai, „Menotyra” XIV, 2007 nr 1; B. Przybyszewska-Jarmińska i L. Jarmiński Hymn „Omni die dic Mariae” w kontekście zabiegów z początków XVII wieku o kanonizację Kazimierza Jagiellończyka, „Muzyka” LXVII, 2022 nr 3.