Kapsperger, Giovanni Girolamo

Kapsperger [k’aps_~] Giovanni Girolamo, Il Tedesco della Tiorba, *ok. 1580 Wenecja, †17 I 1651 Rzym, włoski kompozytor pochodzenia austriackiego, wirtuoz na instrumentach szarpanych. Według wszystkich ówczesnych dokumentów: druków utworów Kapspergera, przekazów rękopisów w archiwach Barberinich, a przede wszystkim własnych podpisów kompozytora, nazwisko jego brzmiało Kapsperger, a nie Kapsberger. Wykształcenie muzyczne uzyskał Kapsperger najpewniej w Wenecji; ok. 1605 zjawił się w Rzymie już jako wirtuoz gry na lutni i chitarrone oraz autor wydanego w Wenecji zbioru. Posiadamy kilkanaście świadectw z lat ok. 1610–51, pochodzących od muzyków i melomanów (Doni, Kircher, Giustiniani, Della Valle, Bonini, Scacchi), w których Kapsperger jest bardzo wysoko oceniany, nawet porównywany z Monteverdim (Kircher). Kapsperger organizował w swym domu w Rzymie rodzaj akademii, na których dyskutowano problemy sztuki i nauki; związany był też z rzymskimi akademiami degli Umoristi i degli Imperfetti. Od wstąpienia na tron papieski Urbana VIII (Matteo Barberiniego, 1624) Kapsperger był głównym organizatorem wszelkich imprez muzycznych dysponowanych przez Barberinich, miał też powierzone sobie kształcenie grupy dyskantystów (jednego z nich na zlecenie kardynała Francesca Barberiniego odstąpił w 1625 królewiczowi Władysławowi Wazie; był nim sławny wkrótce Baltassare Ferri). Ok. 1630 Kapsperger stracił swą pierwszoplanową pozycję na rzecz S. Landiego i V. Mazzocchiego, jednak do upadku rodu Barberinich (1644) pozostawał na dworze kardynała Francesca.

Do ok. 1624 Kapsperger komponował przeważnie muzykę bardziej popularną (przede wszystkim na instrumenty szarpane) oraz vilanelle. Pierwszym znaczącym zbiorem muzyki wokalnej była ks. 1 Poematia et carmina… (1624). W latach swej służby u Barberinich Kapsperger komponował przede wszystkim muzykę religijną i utwory okolicznościowe związane z tym rodem oraz z potrzebami dworu papieskiego.

W publikacji L. Allacciego Apes Urbanae sive de viris illustribus… (wyd. Rzym 1633) znajduje się krótki biogram Kapsperger oraz obszerny spis jego kompozycji drukowanych lub przygotowywanych do druku. Wiele z tych pozycji nie zachowało się do naszych czasów.

Szczególne znaczenie historyczne mają solowe utwory Kapspergera na instrumenty szarpane. Był jednym z pierwszych muzyków komponujących na chitarrone, a V. Coelho twierdzi, że zachowana do dziś twórczość Kapspergera stanowi połowę całego zachowanego repertuaru europejskiego na ten instrument. Jako wirtuoz Kapsperger wprowadzał wiele nowych rozwiązań technicznych. Jego utwory charakteryzują się bogatą ornamentyką; skomplikowane i niespotykane ugrupowania rytmiczne wskazują na eksperymentowanie kompozytora na tym polu. Kapsperger po raz pierwszy wprowadził do muzyki na chitarrone tryl, arpeggio oraz dźwięki ligowane; propagował nowe ustawienie prawej ręki, polegające na opieraniu czwartego palca o pudło rezonansowe; powiększył liczbę chórów na chitarrone do dziewiętnastu, tak aby na strunach burdonowych można było wygrać pełną skalę chromatyczną. Niektóre zbiory utworów na instrumenty szarpane poprzedzał przedmowami, które zawierały uwagi wykonawcze; w ks. 2 tabulatury na lutnię (dziś zaginione) omawiał sposoby dyminucji. Jego kompozycje instrumentalne są przeważnie krótkie, taneczne, na ogół o wysokim stopniu trudności. Zbiory na zespół instrumentalny również składają się głównie z utworów tanecznych; niewykluczone, że część z nich stanowiła muzykę do scen tanecznych dla rzymskich widowisk dworskich. Zachowane 4 księgi villanell również reprezentują muzykę lżejszego kalibru, są to piosenki głównie na 2 i 3 głosy (rzadko na 1 głos) z towarzyszeniem instrumentów szarpanych. Kapsperger podawał w księgach villanell zarówno tabulaturę na lutnię i chitarrone, jak oznaczenia akordów na gitarę hiszpańską.

Z muzyki wokalnej największą bodaj sławę przyniósł Kapspergerowi zbiór Poematia et carmina — opracowanie muzyczne poezji papieża Urbana VIII. Ten właśnie zbiór bardzo wysoko ocenił G.B. Doni, podkreślając ścisłą odpowiedniość muzyki i słowa oraz umiarkowanie we wprowadzaniu zdobień i koloratur. Kapsperger realizował tu bowiem ówczesny ideał recytatywu: linia wokalna naśladuje zwykłą mowę, lecz jest bardziej zróżnicowana i bardziej śpiewna. Pozostałe utwory wokalne nie mają tej prostoty; cechuje je tendencja do wprowadzania niezwykłych rozwiązań, eksperymentów rodem z muzyki na instrumenty szarpane, do przeładowania koloraturami. Owo przeładowanie występuje zwłaszcza w solowych utworach do tekstów łacińskich (Motetti passeggiati…, Modulatus sacri…). Solowe utwory do tekstów włoskich zarówno świeckie, jak religijne (ze zbiorów Arie passeggiate…, Arie a una e più voci…) są realizowane na sposób przekomponowanego madrygału (struktura zwrotkowa pojawia się tu tylko sporadycznie), wirtuozostwo jest bardziej umiarkowane, bardziej związane z tekstem, którego walory wyrazowe są eksponowane zarówno środkami melodycznymi, jak i harmonicznymi. Spotykamy tu zwroty, które w niczym nie ustępują najlepszym monodiom 1 połowy XVII w. (np. O cor sempre dolente z ks. 1 Arii z 1612). Muzykę wokalną Kapspergera cechuje na ogół uboga inwencja melodyczna (przy bogactwie pomysłów w zakresie rozwiązań technicznych); wyraźnie niedbałe jest przy tym traktowanie prozodii, zarówno odnośnie do poszczególnych słów, jak i rozłożenia akcentów w wersach poetyckich. W utworach na większe zespoły Kapsperger prowadzi chóry homorytmicznie, mało różnicując rytmikę; ustępy małogłosowe czasami rozpoczyna imitacyjnie, ale szybko przechodzi do homorytmii.

Podstawowa twórczość dramatyczna Kapspergera nie zachowała się. Na podstawie Coro musicale… oraz I pastori di Bettelemme… możemy stwierdzić, że recytatyw Kapspergera odbiega od schematycznych recytatywów florenckich; kompozytor wprowadza większe zróżnicowanie melodyczne, operuje dłuższą frazą, zwykle przekraczającą wers poetycki; często łączy wersy w pewne całości semantyczne na wzór rzymskiej monodii religijnej. Brak mu jednak tego rozmachu i śpiewności, jakie cechują dramatyczne recytatywy Landiego czy Mazzocchiego. Muzykę Kapspergera, tak różnorodną i obfitującą w zaskakujące rozwiązania techniczne, odchodzącą od przyjętych konwencji i stereotypów, można określić jako typową dla późnego rzymskiego manieryzmu.

Literatura: M. Kuhn Die Verzierungs-Kunst in der Gesangs-Musik des 16. und 17. Jahrhunderts, Lipsk 1902; H. Prunières Les musiciens du Cardinal Antonio Barberini, w księdze pamiątkowej L. de la Laurencie, Paryż 1933; N. Fortune Italian Secular Song from 1600–1635. The Origins and Development of Accompanied Monody, Cambridge 1954 (dysertacja); P. Kast Biographische Notizen über Johann Hieronymus Kapsperger aus den Vorreden zu seinen Werken, «Quellen und Forschungen aus Italienischen Archiven und Bibliotheken» XL, 1960; P. Kast Biographische Notizen zu römischen Musikern des 17. Jahrhunderts, „Analecta Musicologica” I, 1960; P. Kast Tracce Monteverdiane e influssi Romani nella musica sacra del Kapsperger, „Rivista Italiana di Musicologia” II, 1967; J. Forbes The Non-Liturgical Vocal Music of Johann Hieronymus Kapsperger, Chapel Hill 1978 (dysertacja); V. Coelho Giovanni Girolamo Kapsperger in Rome, 1604–1645. New Biographical Data, „Journal of Lute Society of America” XVI, 1983; V. Coelho Giovanni Girolamo Kapsperger ‘della triorba’ el I’influenza liutistica sulle Toccate di Frescobaldi, w: Atti del Convegno Internazionale di Studio su Frescobaldi ed il suo Tempo, Ferrara 1983; A. i Z. Szweykowscy Un opera ignota di Giovanni Girolamo Kapsperger in onore del principe Vladislao Waza w: Studi in onore di Giuseppe Vecchi, red. I. Cavallini, Modena 1989; Z.M. Szweykowski Między kunsztem a ekspresją, t. 2, Kr. 1994; Z. Szweykowski Kapsperger. Successor to Monteverdi? w: Claudio Monteverdi und die Folgen, Detmold 1993.