Kanczeli Gija Aleksandrowicz, *10 VIII 1935 Tbilisi, †2 X 2019 Tbilisi, gruziński kompozytor. W 1958 ukończył studia geologiczne na uniwersytecie oraz w 1963 kompozycję u I. Tuskii w konserwatorium w Tbilisi. Od 1970 wykładał instrumentację i kompozycję w konserwatorium, od 1971 był kierownikiem muzycznym Teatru im. Szoty Rustawelego w Tbilisi. W 1976 otrzymał nagrodę państwową za IV Symfonię „In memoriam Michelangelo”. W 1984 został przewodniczącym Związku Kompozytorów Gruzji. Od 1991 przebywał w Berlinie, w 1995 zamieszkał na stałe w Antwerpii, gdzie w latach 1995–96 był kompozytorem rezydentem Koninklijk Filharmonisch Orkest van Vlaanderen. W 2008 otrzymał Wolf Foundation Prize in the Arts. W 2017 powstał film dokumentalny poświęcony kompozytorowi pt. Giya Kancheli. Angels of Sorrow w reżyserii T. Jorbenadze.
W dorobku kompozytorskim Kanczelego najwyższą rangę posiada jego twórczość symfoniczna. Ważne miejsce zajmują również formy wokalno-instrumentalne (opera Muzyka dla żyjących oraz fresk wokalno-symfoniczny Jasny smutek). Wpływ na ukształtowanie oryginalnego stylu muzycznego Kanczelego miały różne, odległe w czasie tradycje. Jedną z najważniejszych była tradycja gruzińskiej muzyki ludowej i dawnej muzyki cerkiewnej, a zwłaszcza wielogłosowego śpiewu chóralnego z jego ascetycznymi sekundowymi pochodami linii melodycznej i długo trzymanymi dźwiękami. Kanczeli nie umieszczał w swych utworach cytatów tej muzyki, lecz starał się wyrazić nastroje i stany kontemplacji, wzniosłości czy radości, charakterystyczne dla starych pieśni rytualnych. Istotny wpływ na twórczość Kanczelego, widoczny zarówno w zakresie formy i techniki kompozytorskiej, jak i kolorystyki, wywarła tradycja rosyjskiej symfoniki XX-wiecznej. Jego symfonie, podobnie jak innych współczesnych mu twórców gruzińskich, to dzieła o charakterze suitowym, w których w ramach jednej całości przeplatają się elementy-obrazy polifoniczne, taneczne czy marszowe. Występująca w nich technika ostinato świadczy o inspiracji muzyką Strawińskiego. Formy ostinatowe u Kanczelego, jak i obecność długich nut w basie można też tłumaczyć zainteresowaniem kompozytora muzyką Bacha i Händla, natomiast fascynacja Kanczelego muzyką jazzową w połączeniu z barwnym staromiejskim folklorem Tbilisi znalazła swój wyraz w musicalu Prodiełki Chanumy. W pracach poświęconych muzyce Kanczelego badacze wskazują na jedną, bardzo charakterystyczną jej cechę, mianowicie obrazowość. Kompozytor „maluje” pejzaże dźwiękowe, w których odcinki liryczno-kontemplacyjne ostro skontrastowane są z partiami fortissimo, o dużym nasyceniu dźwiękowym. Analogia komponowania z powstawaniem obrazu czy filmu jest w muzyce Kanczelego bardzo silna. Estetykę Kanczelego wyróżnia przekazywanie muzyką symbolicznych, oddziałujących w sferze uczuć treści. Dzieła jego są zarazem ujęte w rygor zwięzłej konstrukcji formalnej.
Choć muzyka Kanczelego była już wcześniej znana audytoriom spoza terenu Związku Radzieckiego, to dopiero w okresie pieriestrojki jego twórczość uzyskała szeroki rezonans światowy. Zamówienia na napisanie utworów kierowały do kompozytora m.in. Beigler Trust i Lincoln Center for the Performing Arts (Night Prayers) Holland Festival (Abii ne viderem), Orchester ser Beethovenhalle Bonn (Trauerfarbenes Land), New York Philharmonic (And Farewell Goes Out Sighing…), Royal Flemish Philharmonic Orchestra of Antwerp (Simi) i wiele innych instytucji oraz orkiestr. Kompozycje Kanczelego wykonywali światowej sławy instrumentaliści, dyrygenci i zespoły orkiestrowe (m.in. M. Rostropowicz, G. Kremer i Kremerata Baltica, D.R. Davies i Sinfonieorchester Basel, M. Tilson Thomas i San Francisco Symphony Orchestra, Kronos Quartet) Wiele nagrań jego dzieł zostało wydanych nakładem wytwórni ECM Records.
Indywidualny styl kompozytorski Kanczelego wyróżnia ekspresja głębokiej duchowości, widoczna zarówno w dziełach wokalno-instrumentalnych (Evening Prayers), jak i instrumentalnych (Night Prayers, Silent Prayer). W literaturze muzykologicznej podkreśla się związek jego twórczości z europejską odmianą minimalizmu, zwaną ‘spiritual minimalism’, oraz nurtem New Spirituality. W niektórych dziełach Kanczeli podejmował tematykę zaangażowaną (m.in. Jasny smutek, utwór dedykowany wszystkim dzieciom, które były ofiarami wojen, Angels of Sorrow, kompozycja dedykowana M. Chodorkowskiemu oraz wszystkim ofiarom przemocy i despotyzmu).
Literatura: A. Ashby Composer in Interview: Giya Kancheli, „Tempo” nr 211, 2000; N. Zejfas Gija Kanczeli w diałogach s Nataliej Zejfas, Moskwa 2005; B. Bajachunow Iskusstwo, bogatoje tałantami, J. Jewdokimowa Wtoraja simfonija Giji Kanczelego, „Sowietskaja Muzyka” 1971 nr 6, 1972 nr 3; A. Terterian Gija Kanczeli. Muzyka riespublik Zakawkazja, Tbilisi 1975; I. Barsowa Muzykalnaja dramaturgija czetwiortoj simfoniji Giji Kanczelego, „Muzykalnyj sowriemiennik”, Moskwa 1984; N. Zejfas Gija Kanczeli. Sylwetka kompozytora, „Ruch Muzyczny” 1987 nr 19; I. Moody Giya Kancheli. An Introduction to his Music, „Tempo” nr 173, 1990; N. Zejfas Piesnopienija. O muzykie Giji Kanczelego, Moskwa 1991; H.-U. Duffek Spirituality in the Music of Sofia Gubaidulina and Giya Kancheli oraz K. Droba Spotkania z Giją Kanczelim, w: Duchowość Europy Środkowej i Wschodniej w muzyce końca XX wieku, red. K. Droba, T. Malecka, K. Szwajgier, Kraków 2004; J.-L. Caron Giya Kancheli (1935–2019). Les méditations musicales d’un sage, Paryż 2023.
Instrumentalne:
Kwartet na instrumenty dęte drewniane, 1961
Koncert na orkiestrę, 1962
Allegro na orkiestrę smyczkową, fortepian i kotły, 1963
Largo na orkiestrę smyczkową, fortepian i kotły, 1963
I Symfonia, 1967
II Symfonia „Piesnopienija”, 1970
III Symfonia, 1973
IV Symfonia „In memoria di Michelangelo”, 1974
V Symfonia, 1977
VI Symfonia, 1980, wyk. pol. Warszawska Jesień 1986
VII Symfonia „Epilog”, 1986
Mourned by the Wind, liturgia na orkiestrę i altówkę solo, 1989; także wersja na orkiestrę i wiolonczelę solo, 1996
Life without Christmas / Życie bez Bożego Narodzenia, cykl, 1990–92/1995, wyk. pol. Warszawska Jesień 1995: 1. Morning Prayers / Modlitwy poranne na orkiestrę kameralną i taśmę, 1990; 2. Midday Prayers / Modlitwy dzienne na głos chłopięcy, klarnet i orkiestrę kameralną, sł. liturgiczne w jęz. łac., 1991; 3. Evening Prayers / Modlitwy wieczorne na chór żeński i orkiestrę kameralną, 1991; 4. Night Prayers / Modlitwy nocne na kwartet smyczkowy i taśmę, 1992, także wersje na saksofon sopranowy, orkiestrę smyczkową i taśmę, 1994, oraz na klarnet, orkiestrę smyczkową i taśmę, 2018
Abii ne viderem na orkiestrę smyczkową, flet altowy, fortepian i gitarę basową, 1992; także wersja na orkiestrę smyczkową, fortepian, gitarę basową i altówkę solo, 1993
Noch einen Schritt… na orkiestrę i taśmę, 1992
Wingless na orkiestrę, 1993
Trauerfarbenes Land na orkiestrę, 1994
Magnum ignotum na zespół kameralny i taśmę, 1994
Nach dem Weinen na wiolonczelę, 1994
V & V na skrzypce, orkiestrę smyczkową i taśmę, 1994
Simi na wiolonczelę i orkiestrę, 1995
…à la Duduki na zespół instrumentów blaszanych i orkiestrę, 1995
Rag-Gidon-Time na skrzypce i fortepian, 1995; także wersje: na trio smyczkowe, 1999, na skrzypce i orkiestrę smyczkową, 2000, na 2 skrzypiec i orkiestrę smyczkową, 2018, na klarnet i fortepian, 2018
Instead of a Tango na skrzypce, bandoneon, fortepian i kontrabas, 1996; także wersje na inne obsady, m.in.: na fortepian, 1998, na trio fortepianowe, 2012, na orkiestrę, 2017
Time and Again na skrzypce i fortepian, 1996; także wersja na trio smyczkowe, 1998
Valse Boston na fortepian i orkiestrę smyczkową, 1996, wyk. polskie Warszawska Jesień 1997; także wersja na fortepian, skrzypce obbligato i orkiestrę smyczkową, 2000
In l’istesso tempo na kwartet fortepianowy, 1997
Sio na orkiestrę smyczkową, fortepian i perkusję, 1998
Childhood Revisited na obój, fortepian, gitarę basową i orkiestrę smyczkową, 1998
Rokwa na orkiestrę, 1999
…al Niente na orkiestrę, 2000
Ergo na orkiestrę, 2000
A Little Daneliade na skrzypce, fortepian, orkiestrę smyczkową i perkusję ad libitum, 2000; także wersja na kwartet fortepianowy, 2018
Fingerprints na orkiestrę, 2002
Warzone na orkiestrę, 2002
Lonesome na skrzypce i orkiestrę, 2002
Twilight na 2 skrzypiec (lub skrzypce i altówkę) i orkiestrę smyczkową (z syntezatorem), 2004
Ex Contrario na 2 skrzypiec, orkiestrę smyczkową, keyboard (sampler), gitarę basową i CD, 2006; także wersja na skrzypce, wiolonczelę, orkiestrę smyczkową, keyboard, gitarę basową i CD, 2010
Kápote na akordeon, perkusję, gitarę basową i orkiestrę smyczkową, 2006, wyk. polskie Warszawska Jesień 2007
Silent Prayer na skrzypce, wiolonczelę, wibrafon, gitarę basową, orkiestrę smyczkową i taśmę (CD), 2007; także wersja na skrzypce, altówkę, wibrafon, gitarę basową, orkiestrę smyczkową i taśmę (CD), 2011
Broken Chant na skrzypce, obój i orkiestrę, 2007
Ninna Nanna per Anna na flet i kwartet smyczkowy, 2008; także wersje: na flet i orkiestrę smyczkową, 2010, na flet i fortepian, 2018, na klarnet i fortepian, 2018, na klarnet i kwartet smyczkowy, 2018
Chiaroscuro na kwartet smyczkowy, 2010
Brücken zu Bach na skrzypce, flet, obój, wibrafon, fortepian i orkiestrę smyczkową, 2010; także wersja na skrzypce, wibrafon, fortepian i orkiestrę smyczkową, 2010
Chiaroscuro na skrzypce (wymiennie z altówką) lub altówkę i orkiestrę kameralną, lub na skrzypce i orkiestrę kameralną, 2011 (z wykorzystaniem materiału z Chiaroscuro na kwartet smyczkowy)
Ilori na kwartet saksofonowy i orkiestrę, 2011
Lingering na orkiestrę, 2012
Kwintet dęty 2013
Nu.Mu.Zu na orkiestrę, 2015
Middelheim na trio fortepianowe i orkiestrę smyczkową, 2018 (z wykorzystaniem mateiału Tria smyczkowego z 2016)
T.S.D. na wiolonczelę i orkiestrę, 2018
Wokalno-instrumentalne:
Light Sorrow / Jasny smutek na 2 głosy chłopięce, chór chłopięcy i orkiestrę, sł. G. Tabidze, J.W. Goethe, W. Szekspir, A. Puszkin, 1985, wyk. pol. Warszawska Jesień 1991
Exil na sopran, flet, altówkę, skrzypce, altówkę, wiolonczelę, kontrabas, syntezator i taśmę, sł. Psalm XXIII, P. Celan, H. Sahl, 1994
Caris mere na sopran i altówkę, tekst liturgiczny w jęz. łac., 1994
Lament na skrzypce, sopran i orkiestrę, sł. H. Sahl, 1994
Diplipito na kontratenor, wiolonczelę i orkiestrę kameralną, 1997
And Farewell Goes Out Sighing… na kontratenor, skrzypce i orkiestrę, 1999
Styx na altówkę, chór mieszany i orkiestrę, do różnorodnych tekstów w jęz. gruzińskim i ang., 1999; także wersja na skrzypce, chór mieszany i orkiestrę, 2007
Don’t Grieve na baryton i orkiestrę, sl. B. Pasternak, G. Byron, O. Mandelsztam, D. Thomas, R.M. Rilke, W. Szekspir, F. Tiutczew, W.H. Auden, J. Brodski, także sł. kompozytora oraz tekst anonimowy, 2001
Little Imber na głos solowy, chór chłopięcy, chór męski i zespół kameralny, do tekstów liturgicznych i starogruzińskich, 2003
Amao Omi na chór mieszany i kwartet saksofonowy, tekst fonetyczny, 2005
Lulling the Sun na chór mieszany i perkusję, tekst: słowo „sun” w 27 językach, 2008
Dixi na chór mieszany i orkiestrę, sł. kompozytor, 2009
Angels of Sorrow na skrzypce, wiolonczelę, chór dziecięcy i orkiestrę kameralną, sł. kompozytor, 2013
Deda Ena na sopran, chór dziecięcy i orkiestrę kameralną, 2017
Sceniczne:
Muzyka dla żyjących, opera, libr. R. Sturua, 1982–84/1999, wyst. Tbilisi 1984
musicale, m.in.: Prodiełki Chanumy, libr. wg A. Tsagareli, wyst. Odessa 1973
muzyka do ok. 40 spektakli teatralnych i ponad 40 filmów
