Johannes de Muris

Johannes de Muris, Jehan des Murs, 1. połowa XIV w., francuski astronom, matematyk i teoretyk muzyki. Urodził się w diecezji Lisieux w Normandii, o czym wspomniał w swym pierwszym traktacie astronomicznym, De introitu solis in arietem (1318). Datę urodzin Johannesa de Muris określa się orientacyjnie na 1295. Studiował w Paryżu, w 1318 uzyskał bakalaureat, zaś między 1319 a 1321 tytuł magistra. W III 1318 przebywał w Evreux w Normandii, w 1321 w Bernay, gdzie obserwował zaćmienie słońca. Do 1325 przebywał głównie w Paryżu i działał w Collège de Sorbonne. W marcu 1326 i sierpniu 1327 przebywał w klasztorze Fontevrault, gdzie prowadził obserwacje astronomiczne na zlecenie Alienor, tamtejszej przeoryszy. W 29 XI 1329 otrzymał od papieża Jana XXII beneficjum na obszarze dóbr opactwa Le Bec-Hellouin w diecezji Rouen. W 1332 i 1333 przebywał w Evreux. W latach 1336–37 powrócił przypuszczalnie do Collège de Sorbonne. W latach 1338–42 przebywał być może na dworze Philippe’a d’Evreux, króla Nawarry, odnotowany jako „Jehan de Muris”. W 1342 był jednym z 6 kanoników kolegiaty w Mezières-en Brenne. W 1344 został – wraz z innym wybitnym astronomem, Firminem de Bellavalle – wezwany przez papieża Klemensa VI do Awinionu celem uczestnictwa w konferencji poświęconej reformie kalendarza. Wspólną pracę, Libellus de correctione numeri aurei (1346–47), obaj uczeni wręczyli papieżowi w pięciolecie jego pontyfikatu. Johannes de Muris pozostawał w przyjaznych stosunkach z Philippe’em de Vitry, który był czytelnikiem jego traktatów muzycznych, m.in. Notitia artis musicae i Musica speculativa. List do Philippe’a de Vitry, adresowany „ad Philippum de Vitriaco Episcopum Meldensem” jest ostatnim znanym pismem Johannesa de Muris, zaś rok 1351, kiedy prawdopodobnie list ten powstał (Philippe de Vitry został biskupem Meaux 3 I 1351), ostatnią znaną datą w jego biografii.

Za życia Johannes de Muris zyskał duże uznanie jako astronom i astrolog. Znane są jego 3 przepowiednie astrologiczne. Pierwsza dotyczy konstelacji planet w 1345. Dwie następne, adresowane do papieża Klemensa VI, odnoszą się do wydarzeń politycznych: jedna zawiera ostrzeżenie przed wojną między mocarstwami w VII 1357, druga – radę zarządzenia krucjaty w 1365. Problematyka astronomiczna przeważa w jego dorobku naukowym. Spośród 27 traktatów uznanych za dzieła Johannesa de Muris ponad połowa dotyczy astronomii, a jedynie 5 to traktaty muzyczne; pozostałe poświęcone są geometrii i arytmetyce, wśród nich Arithmetica speculativa (1324?), oparta na De institutione arithmetica Boecjusza, i najsłynniejsze dzieło matematyczne Johannesa de Muris, Opus quadripartitum numerorum (4 księgi, 1344). Jeden z 6 traktatów ostatniej księgi tego dzieła, zatytułowany De sonis musicis, zaginął.

Najwcześniejszy traktat muzyczny Johannesa de Muris, został opatrzony przez wydawcę tego traktatu, Ulricha Michelsa, tytułem Notitia artis musicae i datą 1321 na podstawie wzmianki poczynionej przez Johannesa de Muris w explicit do Canones tabulae tabularum (1321). Inny tytuł tegoż traktatu muzycznego, Ars novae musicae, pochodzi z rękopisu Bibliothèque Nationale w Paryżu (Lat. 7378 A); tamże znajduje się data 1319. Johannes de Muris podaje incipit tego traktatu „Princeps philosophorum” i określa go mianem Summa musicae  na liście książek pożyczonych Philippe’owi de Vitry (Eskurial, Ms. O.II.10, fol. 225v). Johannes podjął w nim problematykę, która będzie dominować w całej jego twórczości teoretyczno-muzycznej: zasady systemu pitagorejskiego, którym poświęcił księgę I pt. Musica theorica, oraz zasady systemu menzuralnego, które przedstawił w księdze II pt. Musica practica. Następny traktat muzyczny Johannesa de Muris, Compendium musicae practicae, jest skrótem księgi II Notitia, opracowanym w formie pytań i odpowiedzi. Kolejny traktat, Musica speculativa, powraca do systemu pitagorejskiego i uważany jest za rozwinięcie księgi I Notitia. Musica speculativa została zredagowana przez Johannesa de Muris w 2 wersjach: obszerniejsza (wersja A) powstała w VII 1323, co poświadcza explicit kopii przekazanej przez rękopis oksfordzki (Ms. Bodley 77), wersja skrócona (wersja B) została sporządzona w 1325, co podał sam autor. Nadto znane są dalsze wersje powstałe z łączenia wersji A i B, pochodzące z 2. połowy XIV w. i 1. połowy XV w.

Podsumowanie dorobku Johannesa de Muris w zakresie problematyki menzuralnej stanowi Libellus cantus mensurabilis, datowany na ok. 1340. Autentyczność tego dzieła nie budzi wątpliwości, aczkolwiek L. Gushee zwrócił uwagę na fakt, iż przekazane jest ono głównie przez źródła włoskie z XV w. W Libellus wyraźne są wpływy teorii menzuralnej Philippe’a de Vitry, widoczne m.in. w użyciu czerwonych nut i oznaczeń metrycznych dla modus i tempus. Poważniejsze zastrzeżenia budzi natomiast autentyczność Ars contrapuncti, powstałej według Michelsa po 1340. Jak wykazał K.-J. Sachs, traktat ten dzieli się wyraźnie na 2 części: pierwsza (incipit Quilibet affectans) odzwierciedla stan nauki kontrapunktu w 1. połowie XIV w. i może być dziełem Johannesa de Muris, tym bardziej że zawiera szereg sformułowań zbieżnych z Libellus; druga (incipit Cum notum sit) wykazuje cechy typowe dla teorii kontrapunktu 2. połowy XIV w. Nie można wykluczyć, że Johannes de Muris jest również autorem trzech traktatów przekazanych anonimowo w rękopisie Bibliothèque Nationale w Paryżu (Lat. 7378 A, fol. 58r–59v), zawierających wiadomości z zakresu musica theorica, musica mensuralis i discantus.

Wysoką pozycję w historii muzyki zawdzięcza Johannes de Muris przede wszystkim osiągnięciom w teorii menzuralnej. Jest pierwszym znanym z nazwiska teoretykiem, który podjął próbę opisania i uporządkowania systemu menzuralnego ars nova. Miarą jego dorobku w tej dziedzinie jest Libellus cantus mensurabilis. Johannes de Muris wyróżnił 5 wartości rytmicznych (partes prolationis): maxima, longa, brevis, semibrevis i minima. Stosunki pomiędzy tymi wartościami określił jako modus, tempus i prolatio. W pełni uwzględnił dwudzielność wartości rytmicznych obok trójdzielności, której jednak konsekwentnie przyznawał wyższość (w Notitia poświęcił cały rozdział uzasadnieniu doskonałości liczby 3). We wszystkich trzech traktatach menzuralnych szczególną uwagę zwrócił na problem imperfekcji. Poświęcony jej rozdział Libellus zawiera wzmiankę o Guillaume de Machaut, jedynym kompozytorze wymienionym przez Johannesa de Muris. Jako pierwszy teoretyk podjął Johannes problem diminucji, również jako pierwszy wprowadził i zdefiniował pojęcie talea. Libellus zawiera też najwcześniejszą w teorii muzyki wzmiankę o „pustych” nutach (zastępujących czerwone). Libellus cantus mensurabilis był najczęściej kopiowanym traktatem menzuralnym średniowiecza (U. Michels wymienia 47 kopii, w tym tylko 9 spoza Włoch), komentowanym m.in. przez Prosdocimusa de Beldemandis i Ugolina de Orvieto.

Quilibet affectans z Ars contrapuncti jest z kolei najliczniej zachowanym spośród XIV- i XV-wiecznych traktatów o kontrapunkcie (K.-J. Sachs wymienia 12 kopii, prawie wszystkie proweniencji włoskiej). Tekst ten jest jednym z najwcześniejszych, a zarazem podstawowym przekazem zasad kontrapunktu 1. połowy XIV wieku. Autor wyodrębnił grupę sześciu podstawowych interwałów (6 species) – unison, mała tercja, wielka tercja, kwinta, wielka seksta i oktawa, podzielił je na doskonałe (unison, oktawa i kwinta, traktowana wcześniej jako consonantia media) i niedoskonałe (obie tercje i seksta wielka), oraz określił reguły ich następstwa. Szczególnie istotne są reguły dotyczące następstwa interwałów przebiegającego „w sposób naturalny” (naturaliter), wyznaczają one bowiem rozwiązania kadencyjne. I tak po tercji małej „zgodnie z naturą” winien nastąpić unison, po tercji wielkiej – kwinta, po sekście wielkiej – oktawa.

Najliczniej przekazanym traktatem Johannesa de Muris jest Musica speculativa, zachowana w ponad 50 rękopisach i 2 drukach (podany przez U. Michelsa wykaz 48 rękopisów nie jest pełny). Pierwsza wersja tego traktatu jest najobszerniejszym tekstem Johannesa de Muris dotyczącym systemu pitagorejskiego. W XV w. Musica speculativa, zwana często „Musica Muris”, stała się obowiązkowym podręcznikiem uniwersyteckim, szczególną popularność zyskując w Europie Środkowej. Od 1406 była przedmiotem obowiązkowych wykładów na fakultecie artes liberales uniwersytetu krakowskiego, czego trwały ślad stanowi 6 przekazów tego traktatu, zachowanych w Bibliotece Jagiellońskiej. Musica speculativa, co stwierdził sam Johannes, stanowi wynik jego studiów nad De institutione musica Boecjusza. Już w XIV w. została nazwana „skrótem Boecjusza” (Jacobus z Liège), a opinia ta utrzymuje się do dziś. Johannes de Muris wykorzystał w rzeczywistości tylko te fragmenty dzieła Boecjusza, które dotyczą bezpośrednio systemu pitagorejskiego w jego czystej, arytmetycznej postaci (pominął stąd m.in. opisaną przez Boecjusza, a dokonaną przez pitagorejczyka Filolaosa próbę podzielenia całego tonu na dwie równe części). System ten starał się umieścić w kontekście arystotelesowskiej teorii poznania. Musica speculativa dzieli się na 2 części. Pierwsza przedstawia w 18 zwięzłych conclusiones pitagorejską zasadę otrzymywania interwałów, polegającą na dodawaniu i odejmowaniu odpowiednich proporcji liczbowych, wynikających z tetrady 1:2:3:4. W ostatniej conclusio Johannes de Muris – na co zwrócił już uwagę R. Hirschfeld – zakwestionował konsonansowość kwarty, gdy w konstrukcji trzygłosowej umieszczona jest ona poniżej kwinty w ramach oktawy. W drugiej części Musica speculativa Johannes de Muris zademonstrował podział monochordu służący wyznaczeniu 19-dźwiękowej skali diatonicznej od Gamma Graecum do dd duplicatum.

Poglądy Johannesa de Muris wywarły znaczny wpływ na wszystkie niemal działy teorii muzyki późnego średniowiecza. Jacobus z Liège, polemizując z jego koncepcjami w dziedzinie teorii menzuralnej (zwłaszcza dotyczącej imperfekcji) i teorii konsonansu (problem konsonansowości kwarty), określił Johannesa de Muris mianem „modernus doctor”. Określenie to wskazuje na rolę, jaką Johannes odgrywał w teorii muzyki ars nova, zaś liczba zachowanych przekazów jego własnych dzieł, jak również ekscerptów, przeróbek, komentarzy i traktatów mu przypisywanych świadczy, iż była to rola wiodąca. W XV i 1. połowie XVI wieku Johannes wymieniany był nawet wśród „wynalazców muzyki” obok Pitagorasa, Boecjusza i Guidona z Arezzo.

Literatura: R. Hirschfeld Johannes de Muris. Seine Werke und seine Bedeutung als Verfechter des Classischen in der Tonkunst. Eine Studie, Lipsk 1884; A. Nagel Das Quadripartitum des Johannes de Muris und das praktische Rechnen im 14. Jahrhundert, „Zeitschrift für Mathematik und Physik” XXXVI, Lipsk 1890; H. Riemann Geschichte der Musiktheorie im IX.-XIX. Jahrhundert, Lipsk 1898, Berlin 2. wyd. 1921; E. Déprez Une tentative de réforme du calendrier sous Clément VI. Jean de Murs et la chronique de Jean de Venette, w: Ecole française de Rome, «Mélanges d’archéologie et d’histoire» XIX, Paryż 1899; J. Wolf Geschichte der Mensural-Notation von 1250 bis 1460, Lipsk 1904, przedruk Hildesheim 1963; P. Duhem Le système du monde, histoire des doctrines cosmologiques de Platon à Copernic, t. 4, Paryż 1916; A. Pirro L’enseignement de la musique aux universités françaises, „Mitteilungen der Internationalen Gesellschaft für Musikwissenschaft” II, 1930; G. Pietzsch Zur Pflege der Musik an den deutschen Universitäten im Osten bis zur Mitte des 16. Jahrhunderts, „Archiv für Musikwissenschaft” I, III, VI, 1936, 1938, 1941, przedruk z wstępem w: Ergänzungen und neuer Literatur, Hildesheim, Nowy Jork 1971; H. Besseler, Johannes de Muris, w: Die Music in Geschichte und Gegenwart, red. F. Blume, Kassel VII, 1958 (obszerny wykaz wcześniejszej literatury); Nan Cook Carpenter Music in the Medieval and Renaissance Universities, University of Oklahoma Press 1958; L. Gushee New Sources for the Biography of Johannes de Muris, „Journal of the American Musicological Society” XXII, 1969; U. Michels Die Musiktraktate des Johannes de Muris, Beihefte zum „Archiv für Musikwissenschaft” VIII, 1970; W. Frobenius Johannes Boens Musica und seine Konsonanzenlehre, «Freiburger Schriften zur Musikwissenschaft» II, Stuttgart 1971; K.-J. Sachs Der Contrapunctus im 14. und 15. Jahrhundert. Untersuchungen zum Terminus, zur Lehre und zu den Quellen, Beihefte zum „Archiv für Musikwissenschaft” XIII, 1974; M. Haas Musik zwischen Mathematik und Physik. Zur Bedeutung der Notation in den „Notitia artis musicae” des Johannes de Muris (1321), w ks. pamiątkowej A. Volka, Kolonia 1974; F. della Seta Scienza e filosofia nella teoria musicale dell’Ars Nova in Francia, „Nuova Rivista Musicale Italiana” X, 1976; A. Gallo Znajomość „Musica speculativa” Johannesa de Muris w Polsce i we Włoszech. Glosy Uniwersytetu Krakowskiego i „Glossemata” Franchina Gaffuriusa, «Pagine» III, 1979; Ch. E. Brewer „Musica Muris” w krakowskich rękopisach z XIV i XV wieku, „Muzyka”, Warszawa 1980 nr 3; F.A. Gallo Die Notationslehre im 14. und 15. Jahrhundert, w: Die mittelalterliche Lehre von der Mehrstimmigkeit, Geschichte der Musiktheorie, t. 5, red. F. Zaminer, Darmstadt 1984; E. Witkowska-Zaremba Aspekt praktyczny traktatu „Musica speculativa” Johannesa de Muris, „Studia Mediewistyczne” XXIV, 1985 z. 1.; E. Witkowska-Zaremba Music between Quadrivium and Ars Canendi: Musica speculativa by Johannes de Muris and its Reception in Central and East-Central Europe, w: Cantus Planus IV, Pécs 1990; E. Witkowska-Zaremba „Musica Muris” i nurt spekulatywny w muzykografii średniowiecznej, Warszawa 1992; L. Gushee „Jehan des Murs and His Milieu”, Musik und die Geschichte der Philosophie und Naturwissenschaften im Mittelalter: Fragen zur Wechselwirking von „musica” und „philosophia” im Mittelalter, red. F. Hentschel, Leiden 1998; F. Hentschel Sinnlichkeit und Vernunft in der Mittelalterlichen Musiktheorie,  „Archiv für Musikwissenschaft” XLVII, Stuttgart 2000; Ch. Meyer … per venerandae memoriae magistrum Iohannem de Muris…La tradition parisienne de l’enseignement de Jean de Murs, w: ks. pamiątkowej Waltera Passa, red. M. Czernin, Tutzing, 2002; K. Desmond Music and the moderni, 1300–1350. The ars nova in Theory and Practice, Cambridge 2018; K. Desmond Jean des Murs and the Three Libelli on Music in BnF lat. 7378A: A Preliminary Report, „Erudition and the Republic of Letters” 4, 2019; E. Witkowska-Zaremba Between Intellectus, Visus and Auditus: Jean des Murs’s Musica Speculativa, Version A (1323), „Erudition and the Republic of Letters” 4, 2019; E. Witkowska-Zaremba Johannes de Muris’s Musica Speculativa cited by Jacobus de Ispania, „Plainsong and Medieval Music” 31/1, 2022.