Jan Papadopulos

Jan Papadopulos [~d’opulos], Joannes Papadopulos, zw. Kukuzeles, Koukouzeles, śpiewak, kompozytor, teoretyk muzyki, pedagog, prawdopodobnie pochodzenia bułgarskiego, działający w Bizancjum w XIV w., święty kościoła greckiego. Na podstawie niepotwierdzonych źródłowo informacji biograficznych zawartych w kilku przekazach dwu wersji życiorysu (Vita) i licznych wzmianek w rękopisach od XIV do XIX w. mozna stwierdzić, że najprawdopodobniej Jan Papadopulos żył w latach ok. 1280–1375, urodził się w Dirachionie (obec. Durrës w Albanii), a zmarł na Górze Athos, pochowany tamże w kaplicy archanioła w klasztorze św. Atanazego. W początkach XIV w. był śpiewakiem na dworze cesarskim w Konstantynopolu, dzięki niezwykłemu głosowi zwano go angelophonos; tam też zapewne uczył się muzyki u Jana Glykisa. Później wstąpił do klasztoru i przebywał w monastyrze Wielka Ławra (być może i w in. monastyrach) na Górze Athos, gdzie działał jako śpiewak i kompozytor. Jan Papadopulos pozostawił wielu uczniów i naśladowców, niektórzy z nich posługiwali się również przydomkiem Kukuzeles.

Utwory Jana przekazywane są w niemal wszystkich liturgiczno-muzycznych rękopisach greckich od początku XIV do początku XIX w., pochodzących przede wszystkim z monastyrów na Górze Athos, także z Synaju, z Bułgarii i innych krajów, a przechowywanych w bibliotekach w Atenach, Wiedniu, Konstantynopolu, Bukareszcie i innych miastach. Jan uprawiał prawie wszystkie gatunki monodii bizantyńskiej: psalmy, hymny, antyfony, stichiry, tropy, kondaki itp. Twórczość jego jest prawie zupełnie niezbadana. Spośród kilkuset (?) śpiewów (zachowanych głównie w Ethnike Bibliotheke tes Ellados w Atenach) można wymienić np.: 3 zbiory stichir (m.in. sticherariony z XIV w., ms. graec. 884 i 886); 2 zbiory hymnów w rękopisach z Synaju z 1309 i 1332 (Ateny jw., ms. graec. 1256 i 1257); zbiór 22 kratimoi zanotowany w rękopisie z 1724 z klasztoru Xeropotami na Górze Athos (Ateny Ethnike Bibliotheke tes Ellados, ms. graec. 287); tzw. wielki ison śpiewu papadiczeskiego, czyli zbiór 60 najpopularniejszych formuł śpiewów bizantyńskich opracowanych przez Jana w formie szeroko rozbudowanych melizmatycznych melodii, zbiór ten o charakterze dydaktycznym, służy nauce śpiewu i jest stale kopiowany począwszy od najstarszego przekazu z 1336 (Ateny Ethnike Bibliotheke tes Ellados, ms. graec. 2458); sławny Polyeleos, związany w legendzie z matką Jana i zapisany w rękopisie z 1686 z klasztoru Dochtiar na Górze Athos (Ateny Ethnike Bibliotheke tes Ellados, ms. graec. 324); 12 tropów zw. Aniksantare do tekstów biblijnych, pieśni i liczne inne utwory religijne zawarte m.in. w rękopisie 8-tomowym Mathematarion (Ateny Ethnike Bibliotheke tes Ellados, ms. graec. 727–734), 2-tomowym Papadike mathematarion teotokion (Ateny Ethnike Bibliotheke tes Ellados, ms. graec. 706, 722), w rękopisach z XV i XVI w. (Wiedeń, Österreichische Nationalbibiothek, phil. graec. 343 i 344) i wielu innych źródłach. Ponadto Jan ozdabiał, przerabiał i unowocześniał dawne śpiewy liturgiczne innych kompozytorów. Układał też księgi śpiewów, np. tzw. akoluthia, czyli zbiory obejmujące jednocześnie różne typy tradycyjnych i nowych śpiewów kościoła bizantyńskiego.

Jan poszerzył i odnowił repertuar liturgicznych śpiewów bizantyńskich oraz zapoczątkował neobizantyński styl muzyczny zwany też kaleofonicznym lub papadiczeskim, który charakteryzuje się szeroko rozbudowaną formą, często o strukturze ABAB z eksponowaną rolą refrenu (zwłaszcza w opracowaniach wersetów psalmowych) i kunsztowną melodyką o dużym ambitusie, sięgającym nawet do duodecymy (np. Polyeleos) o szerokich frazach złożonych z drobnych motywów, niekiedy kształtowanych wariacyjnie. Melodykę cechuje ponadto ożywiona rytmika i bogata szata ornamentalna w postaci figuracji, melizmatów i ozdób niekiedy tak bardzo rozbudowanych, że na jedną sylabę tekstu przypada nawet do 10 różnych figur zdobniczych (np. Aniksantare). W utworach Jana występują nawiązania do skal chromatycznych i enharmonicznych (np. Wladiku) oraz częste zmiany modus, które pociągają za sobą częste zmiany dźwięku burdonowego, tworząc ukrytą 2-głosową polifonię (np. Aniksantare). Tekst słowny w utworach Jana traci wyraźnie na znaczeniu, o czym świadczą liczne kratimoi.

Jako teoretyk muzyki, autor Hermēneja tēs parallagēs tou trochou i prawdopodobnie innych pism teoretycznych, Jan zasłużył się zreformowaniem notacji poprzez poszerzenie zasobu i usystematyzowanie znaków neumatycznych, m.in. wielkich hipostaz (notacja neobizantyńska, zwaba też kukuzelesową). Pisał także o problemach rytmiki i metryki oraz przedstawił tzw. koło Kukuzelesa, czyli układ kołowy tonacji modalnych w stroju naturalnym, za którego analogię można uznać późniejszy krąg kwintowy.

Literatura: G. Déwai The Musical Study of Koukouzeles, in a XIVth Century Manuscript, «Acta Antiqua Academiae Scientiarum Hungaricae» VI, Budapeszt 1958; E. Wellesz A History of Byzantine Music and Hymnography, Oksford 2. wyd. 1962; P. Dinew Cerkownoje pienije w Bołgarii wo wremia I i II gosudarstwa, Musica Antiqua Europae Orientalis. Acta scientifica II, Bydgoszcz 1969; V. Williams John Koukouzeles Reform of Byzantine Chanting for Great Vespers in the Fourteenth Century, Yale University 1969 (dysertacja); S. Petrow Niekotoryje issledowanija o proischożdienii, diejatielnosti i znaczenii Ioanna Kukuziela, Musica Antiqua Europae Orientalis. Acta scientifica IV, Bydgoszcz 1975; G.Th. Stathis Les anagrames et les mathemata de la mélopée byzantine, «Institut de Musicologie Byzantine. Etudes» III, Ateny 1979 (w jęz. greckim); L. Braschowanowa Die mittelalterliche bulgarische Musik und Joan Kukuzel, «Wiener Wissenschaftliche Beiträge» XII, Wiedeń 1984.